LITMIR.BIZ

Скачать книгу

[tekstielwewer], oud 58 jaaren

      Jacob Jacobzen Bos de jonge, van Amsterdam, oud 34 jaar, kousewever

      Pieter Jacobzen Bos, van Amsterdam, oud 27 jaar,

      hoede schoon-maker

      Koenraed Meyer, van Amsterdam, oud 20 jaaren, zylemaker [seilmaker]

      Barend Koenraeds, van Hanover, oud 38 jaaren, chirurgyn

      Hendrik Beene, alias Jurriaan de Dood, van Amsterdam,

      trekwerker [wewersassistent]

      Abraham Chraujas, alias Bram de Smous, van Amsterdam,

      oud 19 jaaren, tabakspinder [tabakwerker]40

      Van die 16 mans, was 6 sover geoordeel kan word van buite die Nederlandse Republiek afkomstig, en ‘Bram de Smous’ volgens sy bynaam ’n Jood.

      Soms gee die Naam-lyst egter meer prys, en ontstaan daar in sy inskrywings iets wat mens in die omstandighede selfs minibiografietjies sou kan noem, of aanduidings van ’n voller lewe waaroor jy graag meer sou wil weet. So vind mens hier byvoorbeeld verwysings na ’n timmermanskneg wat onthoof is nadat hy sy geliefde, die dogter van ’n turfdraer, vermoor het, of die 28-jarige Lodewyk Drezen van Hamburg, wat beskryf is as ‘Hoerewaard in ’t Speelhuis De Bogt van Guinee, op de Zeedijk’.

      Of dan is daar is Jan Hendrik Pols, ‘van Halberstad in Brandenburg, een barbier, oud 22 jaren, die in de Moddermolensteeg, alwaar hy in slaapstee lag, zekere Barend Visser met rottekruyt vergaf, waarover hy werd geradbraakt’.41 Pols was met ander woorde ’n jong Duitse immigrant wat as barbier hare gesny, geskeer en eenvoudige mediese dienste verrig het, en ’n slaapplek in die stad gehuur het, wat dui op ’n taamlik prekêre bestaan. Sy motiewe vir die moord is nie opgeteken nie, maar dat hy rotgif gebruik het om Visser te vergiftig, dui ewe goed op ’n skemerwêreld van armoede, en selfs die naam Moddermolensteeg dra tot die geheelindruk by.

      Die name van die twintigjarige Koenraed Meyer en die negentienjarige Abraham Chraujas in bostaande lys kondig reeds die feit aan dat ’n beduidende aantal mans wat in die vroeër tydperk tereggestel is jonk was, en selfs verrassend jonk, soos ‘Jan Kerkhoven, alias Groote Jan, van Amsterdam, oud 17 jaar’, wat vir ‘kelderbraaken’ opgehang is. In 1724 is die veertienjarige Barend de Jong, ‘alias de Bolleman’, wat as ‘nog tenger van gewas’ beskryf is, weens sy jeug van radbraak vrygestel, maar opgehang as straf vir die ‘veele dieveryen’ waaraan hy hom reeds skuldig gemaak het.

      Terwyl moord en doodslag wel voorkom, lyk die oortredings wat in Amsterdam met die dood bestraf is vir moderne oë dikwels minder ernstig. Meestal het dit gegaan om huis-, kelder- en tuinbraak, of ‘straatschenderij’, waarmee in hierdie tyd straatroof van een of ander aard bedoel is: ’n eietydse geskrif verwys na ‘Boosdoenders die zich niet ontsien de menschen op ’s heeren straaten van het haare te berooven, en alsoo openbare straatschenderyen aan te regten’.

      Vroue kom hier selde voor, maar ’n interessante uitsondering is die negentienjarige Anna Hoogendorp, ‘alias De Verlooren Bruyd’, ’n sogenaamde ‘turfmeyd’, ’n vrou wat met ’n kruiwa op straat turf verkoop het, wat met die dood gestraf is vir huisdiefstal.

      En verder het mens nog altyd die name en evokatiewe byname, al is dit sonder stemme of gesigte, en al het die detail van hul lewens verlore gegaan: Jacob Jonasz, ‘alias Jaap met de Paruik’, Klaas Augustus Jansson, ‘alias Kattedief’, Mattheus de Roo, ‘alias Dolle Teeuwis’, of Jacobus van Geldert, ‘alias Koo Lamhand’.

      Dog ook elders in bronne van die tyd kom mens soortgelyke sketsmatige aanduidings teë van lewens waaroor jy graag meer sou wil weet. Wat byvoorbeeld van Michiel Straatsburg wat hom in 1658 ‘met een strop van sijn cousebant gemaeckt’ in sy slaapkamer opgehang het?

      Hierdie verwysing is uit regsbronne afkomstig, en in die aantekeninge van Hans Bontemantel, lid van die Amsterdamse stadsbestuur, kom op soortgelyke wyse ’n evokatiewe sketsie van ’n selfdoodgeval uit 1668 voor, dialoog en al. ’n Man wat sy vrou in die verlede meermale reeds vergeefs geld vir brandewyn gevra het, het by die weiering van twee stuiwers vir dieselfde doel uitgeroep, Ick sal my verhangen of de duyvel sal my haelen, waarop sy geantwoord het, Loop, geck, loop, dat sech ghy altyd, ‘waer nae sy wederom ging haer goet schoonmaecken’. Dog hierdie keer het hy sy dreigement uitgevoer. Hoe graag sou mens daardie stemme nie wil hóór nie, die gesigte sien, en die vertrek waarin hul dialogie plaasgevind het.

      In moderne oë sou die meeste van hierdie mense waarskynlik klein, bleek en swak gebou lyk, en in baie gevalle was hulle ook misvorm of liggaamlik ontsier deur ragitis, breuke, boggelrûe, klompvoete, katarakte, skrofulose of skorbuut, bes moontlik ongewas, en heel waarskynlik onwelriekend.

      Dit is ’n punt waarby mens in jou betragting van die verlede met voordeel kan stilstaan, want onder géén sosiale klas in énige land was persoonlike sindelikheid in hierdie tyd algemeen nie. Soms is die gesig gewas, voor ete die hande, by besondere geleenthede die voete; soms is die mond uitgespoel, en in die geval van die baie rykes of adel was die wasskottel en -kan in hierdie geval van soliede silwer. Die lyf het deurgaans egter ongewas gebly, alhoewel die stank van ongewaste liggame in die geval van gegoede mense oordek kon word met parfuum: muskus of chypre, Keulse of Hongaarse water. Lodewyk XIV van Frankryk het sy hemde met ’n mengsel van aloëhout, muskus, lemoenbloeisel, rooswater en speserye laat geur.

      Die name van die eertydse geurmiddels is net so evokatief soos ou liedere of musiek, maar die geure self is vervloë, vergete. Net so evokatief soos die stank van ongewaste liggame, kamerpotte, sekrete en stalle. Nie die een méér as die ander nie, die ander méér as die een. Die wérklikheid, dit is al. Soos dit was; of so ná genoeg.

      Die mans wat werk by die VOC gesoek het, kon aansoek doen in enige van die ses stede waar daar Kamers bestaan het. Die betreklik klein jaarlikse groepie Vlaminge, Brabanders en Wale uit die Suidelike of Oostenrykse Nederlande en die aangrensende gebied het dikwels by die Kamer Zeeland in Middelburg in diens getree, maar die meeste vreemdelinge wat hul herinnerings opgeteken het, het die wêreldberoemde Amsterdam verkies.

      Stad van skepe en skuite, van touwerk, seildoek en teer, skeepswerwe en pakhuise, paksolders en pakkelders, bale, vate en kiste, van gedurige rumoer, getimmer, geskreeu, skuite wat kom en gaan, en sleë, karre en kruiwaens, kruiers, slepers en draers wat met hul vragte onophoudelik oor die kaaie heen en weer beweeg tussen skepe en pakhuise, waar kiste en bale gelaai of afgelaai en vate oor die keistene gerol word, met die klank van kerkklokke en die kenmerkende geroep van straatventers tussen die rumoer, bó die rumoer: ‘Mooye ochtendmelck!’, ‘Mosselen, mosselen!’, ‘Rottevallen en muysevallen!’, ‘Hael besemen, coopt gy geen besemen?’; die geteem van straatsangers en -musikante en van bedelaars.

      Oorweldigend moet dit alles gewees het vir die vreemdeling, die nuweling wat die taal en die gebruike nie ken nie, vir die swerwer sonder heenkome of geld. ’n Stad van smal strate, stegies, brûe en onwelriekende kanale in die nabyheid van die hawe, soos hy dit sou leer ken het, van reën en modder, kelderkroeë of goedkoop losieshuise en slegte kos in obskure eethuisies. Kroeë, herberge, logemente waar seemanne tuisgaan, wynhuise, brandewynhuise, biertapperye, bordele, dans- en speelhuise wat dikwels niks meer as vermomde bordele was nie, kaatsbane, dobbelhuise, en kelders en aptekerswinkels waar drank te koop was, ’n wêreld waar gewese seemanne en oudwerknemers van die VOC ’n prominente rol gespeel het, saam met werwers, swendelaars en bedrieërs van alle tipes, manlik en vroulik, op soek na goedgelowige vreemdelinge.

      Is dít miskien die aangewese plek om die name van enkele Oosindiëvaarders in te voeg wat voorkom onder diegene wat in die loop van die agttiende eeu in Amsterdam tereggestel is? Nie met die oog op hul kriminaliteit nie, nog minder om hulle as ‘tipies’ van die hele groep te probeer aanbied, maar omdat dit op beskeie wyse bydra tot die skamele biografiese gegewens wat oor hierdie groep beskikbaar is, en op sý manier tewens ook iets tot die geheelbeeld toevoeg.

      Lucas Sanders van den Berg, van Amsterdam, bootsmansmaat op die Oos-Indiese Kompanjie se skip Arion, wat in Texel gelê het om uit te seil, het omrede ’n bepaalde verwyt die bootsman, skieman en opperseilmaker al drie in hul kooie doodgesteek, waarvoor hy geradbraak is, sy kop afgekap

Скачать книгу