ТОП просматриваемых книг сайта:
Skepelinge. Karel Schoeman
Читать онлайн.Название Skepelinge
Год выпуска 0
isbn 9780798176118
Автор произведения Karel Schoeman
Издательство Ingram
So lees mens ewe goed van die ‘fraai nuwe skip Azië’ of van ‘’t schone Retourschip d’ Eendracht’, soos dit in die resolusies van die Kaapse Politieke Raad genoem word, terwyl Wouter Schouten, skeepschirurgyn in diens van die VOC, dit in sy treursang op die ryk retoervloot van 1662 wat in ’n storm in die Indiese Oseaan omgekom het, het oor ‘schepen als kercken, ieder om ’t schoonst en van de grootste welck ooyt Nederlanders op de wateren voerden’.
Terwyl die werksaamhede van die ryk en flambojante Kamer Amsterdam nouliks as ‘tipies’ van die VOC beskou kan word, illustreer dit op doeltreffende wyse die wye verskeidenheid vaartuie wat in hierdie tyd beskikbaar was. Onder die meer as ’n honderd skepe wat hy oor die tydperk 1656–88 gebou het, was naamlik fluite, jagte, katte, fregatte, hoekers, pinasse, spieëlskepe, galjote en hekbote, waarvan die lengte tussen 65 en 170 voet gewissel het.
Sover dit die VOC betref, is bowenal gebruik gemaak van groot spieëlskepe, die Oosindiëvaarders by uitstek, wat in die glorietyd van die Kompanjie as sy retoerskepe gedien het, vragskepe vir die skatte van Asië wat na Europa teruggebring moes word, gekenmerk deur die plat, reghoekige afsluiting aan die agterkant wat die spieël genoem is, ryk versier met uitgesnyde beelde en ornamente, tritons, saters, dolfyne, leeus, gode en godinne, ranke, slingers en gierlandes, en skitterend met verguldsel.
’n Ander gewilde skeepstipe was egter die fluit, ’n vragskip wat goedkoop was om te bou en te bedrywe en ’n aansienlike laaivermoë gehad het, sodat dit in die Ooste op groot skaal gebruik is om rys, peper en graan te vervoer.
Die uitseilende skepe van die VOC was swaar beman, aangesien hulle naas hul eie bemanning ook nuwe werknemers vir diens in die Ooste vervoer het, met inbegrip van amptenare, ambagsmanne, matrose en soldate. Op die uitreis moes daar ook voorsiening gemaak word vir dikwels beduidende sterftes as gevolg van skorbuut en ander siektes onderweg, en vanweë die hoë sterftesyfer in die Ooste was daar ook nooit so baie terugkerende soos uitseilende personeel nie. Daar is selfs sprake van twee keer soveel bemanningslede op skepe van die VOC soos wat op die Europese vragvaarder gebruiklik was, en drie keer soveel op sy uitseilende soos op die retoerskepe, in albei gevalle om vir die waarskynlike verliese voorsiening te maak.
Die gemiddelde besetting vir ’n groter skip was 180 man, alhoewel die syfers kon oploop tot 300. Toe die Vlissingen vroeg in 1734 uitseil, was daar 182 mense aan boord, saamgestel uit onder andere 123 seemanne, 51 militêre en 7 ambagsmanne, maar toe die skip in 1747 op die uitreis spoorloos verdwyn, het die bemanning daarenteen 227 bedra, waarvan 139 seemanne, 60 man militêre personeel en 4 ambagsmanne, in hierdie geval ’n smid, 2 messelaars en ’n timmerman.
Natuurlik moes die skepe voorsien wees vir voldoende voorrade vir al die honderde opseilendes vir ’n tydperk van meerdere maande, veral groot lêers met water wat in die ruim van die skip bewaar is, en materiaal wat onderweg vir herstelwerk benodig sou kan word, soos ekstra seile, maste en ander houtwerk.
Vir die werksaamhede van die Kompanjie in die Ooste is gemunte en ongemunte goud en silwer saamgeneem, in hoeveelhede wat oor die jare gestadig toegeneem het, die ekwivalent van meer as 8 miljoen gulden in totaal oor die dekade 1650–60, en meer as 29 miljoen in 1690–1700.
Ook het die skepe voorrade gebring vir die Europeërs wat die Kompanjie se handelsposte in die Ooste beman het, Europese stowwe waaruit swaar Europese klere gemaak kon word, leerskoene, skoen- en soolleer, manshoede, vate met Franse, Spaanse en Rynwyn, vate met Duitse bier en met ingemaakte vleis en spek, vaatjies Hollandse botter en kaas, skryfbehoeftes, Bybels en psalmboeke, en gereedskap vir die ambagsmanne. Pieter van Dam het dit oor ‘provisien als vleesch, spek, wijnen en diergelijke, sonder dewelke onse natie daar geensins kan bestaan’, en spesifiseer ‘insonderheid mom’, wat dui op ’n swaar, soet biersoort, naas ‘allerhande scheepsbehoeften en gereetschappen’, onder andere pik, teer, harpuis, touwerk, ankers, maste, staal, ysterspykers, ysterleggers, hoepels, seildoek, smeekole, talk en traan.
Baie van die materiaal wat vir plaaslike herstelwerk aan skepe benodig is, moes ewe goed aan die Ooste voorsien word, aangesien geskikte ekwivalente nie daar verkrygbaar was nie, en volgens Robert Parthesius het die Kompanjie soms selfs goedkoop ou skepe net vir hierdie doel aangekoop.28
Die nadeel van hierdie afhanklikheid was dat die nalatigheid en versuim van die Kompanjie se amptenare dikwels tekorte laat ontstaan het soos dié wat in die sogenaamde ‘eis’ van die eiland Ambon aangedui is.
30 witkwasten, ten hoogsten benodigd
60 bladen bordpapier, ten hoogsten benodigt
60 verfkwasten in soort, seer benodigt
24 vaten teer, ten hoogsten benodigt
1 chialoup [skeepstipe] met een mast, ten hoogsten benodigt
1 ankersmid, ten hoogsten benodigt29
Ten slotte het die uitvarende skepe die enkele Europese handelsgoedere vervoer waarvoor daar in die Ooste belangstelling bestaan het, en meer spesifiek items wat as geskenke vir hooggeplaastes bedoel is, soos vermiljoen, kwik, optiese instrumente, aard- en hemelbolle, nogmaals manshoede, en die ‘lange roode mutsen’ wat ook onder die inboorlinge van Suider-Afrika gewild was.
Ondanks die feit dat uitseilende skepe swaar belaai is, moes hulle ook met ballas in die vorm van sand, klippe, boustene of yster beswaar word om die nodige stabiliteit te verseker. In die wrak van ’t Vliegend Hart, wat in 1735 verongeluk het, is lood aangetref in die vorm van ballasrolle wat spesifiek vir hierdie doel vervaardig moet gewees het.
Wat boustene betref, het dit dikwels gegaan om Leidse moppe en klinkers en Goudse en Friese klinkers, betreklik klein stene, grys, bruin, geel of rooi van kleur, wat by aankoms in die Nederlandse handelskolonies afgelaai en daar vir boudoeleindes gebruik is. Soms is boustene spesifiek aangevra, soos in 1656, toe 100 000 stene uit Nederland gespesifiseer en 106 000 gestuur is. Die Vergulde Draak was op sy eerste uitreis met 26 000 Friese klinkers bevrag, en die Vrede dieselfde jaar met 15 000.
Op die retoertog was salpeter ’n gunstelingitem om vir ballas gebruik te word, vanweë die hoë prys wat dit in Europa behaal het, maar daar is ook gebruik gemaak van kauri-skulpe, wat noodsaaklik was as ruilmiddel in die slawehandel van die Nederlandse Wes-Indiese Kompanjie (WIC) in Wes-Afrika.
Met die oog op die kosbare vragte wat hulle uit die Ooste teruggebring het, was die retoerskepe van die VOC so swaar bewapen soos oorlogskepe, ten einde hulle teen seerowers, kapers, handelskonkurrente, en in oorlogstyd teen vyande te kan verdedig en waar nodig ook aggressief te kan optree.
Hiervoor het daar amptelike voorskrifte bestaan: die kleinste vaartuie wat van Nederland uitgeseil het, dié met ’n laaivermoë van 40 tot 50 last (ongeveer 80 tot 100 ton), moes byvoorbeeld ’n minimumbemanning van 7 man en ’n jonge hê, naas 2 gotelinge, 2 steenstukke en 4 kamerstukke, alles tipes geskut, 4 muskette of roers, en 6 lang en 12 kort spiese. Vir skepe van 150 last en meer was die voorskrifte 8 gotelinge, 6 steenstukke, 12 muskette of roers, en 2 dosyn lang en 3 dosyn kort spiese, en so verder na verhouding.
Die kundige verspreiding van bemanning, bagasie, vrag, voorrade, onderdele en ballas oor die skip om dit stabiel te hou, het heelwat oordeel en bedrewenheid geverg, alhoewel die omstandighede en vereistes op die uit- en die retoerreis verskil het, aangesien daar op laasgenoemde byvoorbeeld aansienlik meer vrag van uiteenlopende aard vervoer moes word.
Die grootste en mees indrukwekkende retoerskip waaroor die VOC ooit beskik het, was ’n vaartuig met ’n klinkende naam as getuienis van sy tyd, die Prins Willem, vermoedelik vernoem na die destydse Stadhouer, prins Willem II, wat in 1650 deur die Kamer Zeeland gebou is en tot 1662 in gebruik was. Dit was, in moderne mate, 68 meter lank, 14 meter breed en 4 meter hol, met ’n laaivermoë van 1200 ton, en teen aanvalle bewapen met 24 kanonne, later na 40 vermeerder.
Die Prins Willem het die Kaap gedurende die eerste