LITMIR.BIZ

      Ek is geen born free nie. Maar ek was net agt jaar oud met die eerste demokratiese verkiesing in Suid-Afrika. En vier jaar oud toe Nelson Mandela vrygelaat is. My kinderjare het oorvleuel met die eerste euforiese oorgangsjare van ons land. My ma het ons geleer ons mag nie sommer net van “Mandela” praat nie, maar dat ons moet sê Meneer Mandela of President Mandela, omdat hy ons wit mense vergewe het eerder as om wraak te neem.

      Behalwe die landwye viering van die koms van die universeel geliefde en vergewensgesinde president Mandela, was daar geen teken in mý kinderjare dat apartheid tot ’n einde gekom het nie.

      Ek het grootgeword in die noordelike voorstede van Kaapstad, agter die sogenaamde “boereworsgordyn” wat die Engelse en Afrikaanse voorstede van Kaapstad skei. Om daar uit te kom, ry jy met die N1 uit Kaapstad en ná twintig kilometer neem jy die Jip de Jager-afrit. Jip de Jager is ’n oudburgemeester van Bellville, wie se kleindogter saam met my op skool was. Sodra jy saam met ou Jip die N1 verlaat, kondig die noordelike voorstede sigself duidelik in Afrikaans aan, op ’n manier wat al die stereotipes bevestig, met kenmerkende opskrifte op koerantplakkate: die samestelling van die WP-rugbyspan, Malema wat die wit mense met grondonteiening dreig, en dalk ’n bietjie Joost en Amor in die ou dae. Hier sien jy ook wit bedelaars by die verkeersligte met Afrikaanse boodskappe op hul plakkate. Dalk is hulle van hier óf dis waar ’n mens die meeste aalmoese kan verdien met ’n Afrikaanse pleidooi. Dis nie dat Afrikaners nie bestaan, of minder Afrikaans is, in die Kaapse middestad of suidelike voorstede nie. Daar is hulle net meer selfbewus. In Bellville het ons safety in numbers.

      Ry aan met Jip de Jager en soos jy oor die bult kom, strek die groen gholfbaan en die lowergroen tuine van Welgemoed voor jou uit. Met die NG kerk aan jou linkerkant. Hier, in die smaakvolle huise en boomryke tuine, het ons almal geleer drink en dagga rook by huispartytjies wanneer vriende se ouers op hul oorsese vakansies gaan. Op die klankbaan van Fokofpolisiekar, natuurlik, soos dit goeie, rebelse Afrikaner-middelklastieners betaam.

      Maar ry nog verder, tot waar Jip de Jager kruis met Van Riebeeckshof, daar draai jy links en ry op met die bult tot jy by Welgedacht uitkom. Dis hier waar ek grootgeword het.

      Welgedacht is wat ons in Suid-Afrika ’n sekuriteitskompleks noem. Amper een van die eerstes van sy soort in die Kaap. Jy teken in by die hek, waar daar ’n hele span swart en bruin sekuriteitswagte is om jou by te staan as jy ’n inwoner is, en om jou te ondersoek as moontlike bedreiging as jy nie is nie. Nadat jy ingeteken het, ry jy by ’n soort wit park of villa in met groen grasperke, damme, speelparke, en die verkeersborde wat jou waarsku om op te pas vir die eende wat die pad oorsteek.

      In Amsterdam het Nederlanders my gereeld, met groot besorgdheid (of groot veroordeling, afhangende van met wie ’n mens praat), vertel hulle het gehoor dat wit mense in Suid-Afrika almal in “compounds” woon omdat ons lewens in gevaar is. My eerste reaksie was om dit heftig te ontken, en mense te verseker dat dit darem nou nie só gevaarlik in Suid-Afrika is nie! Net om ná die tyd te moet erken dat ek wel in ’n “sekuriteitskompleks” grootgeword het, een met ’n mooi Nederlandse naam nogal.

      In Welgedacht het ek die soort kinderjare gehad waarvan apartheid-Suid-Afrika net kon droom: veilig tussen ander wit ryk mense (of gemaklik middelklas, soos ons). Ek moes wel die buitewêreld aandurf om skool toe te gaan, maar daar ook het die “nuwe” Suid-Afrika waaroor almal so senuagtig was geen bedreiging ingehou nie.

      Ek was ’n trotse leerling van die Hoërskool DF Malan. Die skool is in 1954 begin vir wit Afrikaners in Bellville – ’n area wat beskou is as ’n “opvanggebied van Afrikaanssprekende intrekkers van die platteland”, met inagneming van die feit dat die “nuwelinge vreemd en verlate in die gemengde stadsatmosfeer is” (so lig die skool se webwerf ’n mens in). En dr. DF Malan het self die hoeksteen van die gebou in 1956 gelê. Hy was sekerlik te bejaard vir die fisieke arbeid daarvan, maar ek neem aan hy was seremonieel teenwoordig.

      In my hoërskooljare, ’n halwe eeu ná die gedenkwaardige hoeksteenlegging, en amper ’n dekade ná die einde van apartheid, was daar steeds omtrent net wit leerders in hierdie skool. Alhoewel die klein groepie bruin leerders daarin geslaag het om ’n kenmerkende (en gerespekteerde) “coloured” subkultuur in die skool te vestig, was dit die wit Afrikaanse kultuur wat die hoofstroom gevorm het en waarby jy moes inpas as jy wou “presteer” volgens die standaarde van die skool. Dat DF Malan bekend staan as dié argitek van apartheid, het ons seker almal geweet, maar niemand het baie omgegee nie. Elke oggend het ons pligsgetrou ons skoollied gesing, waarin ons, “elk Afrikaner”, DF Malan se “grootsheid” prys, en hoe ons strewe om “ons DF Malan in ere te hou”.

      Ek dink dis juis al hierdie Afrikaner-middelklasgemak en ’n diep onderliggende gevoel van onvanpastheid wat gelei het tot ’n baie interessante kultuur in die Hoërskool DF Malan. Dit is hier, en in my hoërskooljare, waar Afrikaanse musiek ’n nuwe asem en ’n nuwe voorkoms gekry het. Fokofpolisiekar het begin in ’n motorhuis in Welgemoed, waar ’n paar seuns met ’n ongekende varsheid, oorspronklikheid en rou disillusie uitgevaar het teen die lewe in die Afrikaanse voorstede van ons jeug. ’n Opwindende Afrikaanse punk-rebellie teen die middelklas se wit kokon waarin ons nog so gemaklik geleef het (en steeds doen). Fokofpolisiekar het ons gewys dat daar meer as een manier is om die Afrikaner-identiteit uit te leef. Afrikaansheid hoef nie meer preutse Christelikheid en konvensionaliteit te beteken nie. Ons kan die white picket fence transendeer en lewens leef wat sáák maak, in voeling en in kontak met die realiteite van die wêreld en ons land. En ons hoef nie te kies tussen ons taal en ’n meer verligte bestaan nie. Dis moontlik om Afrikaans op nuwe maniere te gebruik, om dit in te span vir ’n ander soort lewe. Fokofpolisiekar het die taal oopgemaak vir ’n nuwe generasie Afrikaners.

      In retrospek sien ek die beperkinge van hierdie beweging wat ek as so aangrypend ervaar het. Fokofpolisiekar het hul deel gedoen, maar hul jong Afrikaanse volgelinge het die geleentheid verkwis. Naweek ná naweek was ons ’n pynlik homogene groep wit Afrikaanse tieners wat gesit en sigarette rook het by Fokofpolisiekar se konserte. Ons het nou net op ’n meer selfvoldane manier die wit middelklas-Afrikaner-solipsisme bewoon. Ons was “ander soort” Afrikaners.

      Nou, vyftien jaar later, het ons ons ouers geword. Woon ons self agter die white picket fences, met twee kinders, ’n SUV, ’n hond. Braai ons oor-en-weer by mekaar, ons wit Afrikaanse middelklasvriende. Oor-en-weer en oor-en-weer. Gereguleer, geroetineer, apaties. En Francois van Coke sing beteuelde ballades wat soos soetkoek verkoop onder oud en jonk.

      Ná hoër skool is ek en die meeste van my vriende Universiteit Stellenbosch toe. Nog ’n wit Afrikaanse kokon, waarin ons onselfbewus wit, Afrikaans en middelklas kon wees, in ons rustige Bolandse onwetendheid, ver verwyderd van die uitdagings van die “nuwe” Suid-Afrika.

      Ek was in Harmonie Dameskoshuis. Soos ossewanooiens het ons in formasie “geskakel” met manskoshuise (’n gepaste eufemisme vir die interaksies wat láter die aand sou plaasvind ná ’n paar boksies late harvest-wyn by Bohemia, die gewilde kampuskroeg vir die “alternatiewe” soort student). Nodeloos om te sê, het Harmonie geen swart inwoners gehad nie, en toe die eerste een haar verskyning maak ’n jaar ná my aankoms, het die Harmoniet wat saam met haar in ’n kamer geplaas is, die koshuis verlaat weens kultuurverskille. In Harmonie het ons net een kultuur geken.

      Akademies gesproke, net soos in die Hoërskool DF Malan, was wat ek geleer het by die Universiteit Stellenbosch geanker in die wit Westerse wêreld. Dit was net in die Engelse literatuurkursusse waar daar soms ’n fokus op postkoloniale literatuur was, waar ek enigsins Afrika-stemme gehoor het.

      Verder kon ek net so wel in Europa gewees het. In filosofie was dit Plato, Kant, Rawls en Nietzsche en in die regte was dit Johannes Voet en Grotius.