LITMIR.BIZ

      Tafelberg

      1

      Die pad na Kanaän

       En Ek sal julle bring in die land waaromtrent Ek my hand opgehef het, om dit aan Abraham, aan Isak en aan Jakob te gee; en Ek sal dit aan julle as ’n besitting gee, Ek, die Here.

      — Exodus 6:7

      Daar is g’n plek in die heelal waar ’n mens ver genoeg kan terugstaan, jou storie kan vertel en met die vertel kan sê nie: Hier is die waarheid presies soos dit gebeur het. Die geheue is ’n snaakse dier, ou seun – hy onthou wat hy wil en die res val soos vrot vrugte van ’n boom van hom af. Dit is nou eenmaal ’n feit: ’n Storie gaan gebuk onder die las van al die stukkies wat bygelieg en bygedroom word, en word vermink deur alles wat vergete is. Maar soos dit is met ’n kind ná nege maande in die swanger maag, of hy nou vermink is of nie, as hy wil uit, dan moet hy uit. En waar was daar ooit ’n gekraam sonder ’n gekerm? Of sonder bloed? Ja, bloed, want laat ek jou sê: Die siel kan ook bloei … op sy eie manier …

      Verstaan nou een ding mooi: Vir die De Witts van Donkerland is een feit onbetwisbaar, en dit is dat Pieter de Witt, ons patriarg, nou ja, dat sy lewenspad destyds – dit was in 1838 – tydens sy vlug uit die Oos-Kaap na Natal verstrengel geraak het met dié van die swart vrou Mafungwashe, die vrou wat hy herdoop het tot Eerste omdat hy gesukkel het om haar naam uit te spreek. En daardie verstrengeling kon nooit ongedaan gemaak word nie. Dit weet ons nou. Byna honderd vyf-en-sewentig jaar ná daardie gebeure wéét ons dit.

      ’n Mens kan Pieter se verhaal verder terug gaan haal, nes Mafungwashe se verhaal in haar voortyd nagevors kan word. Maar hul ontmoeting was lotsbepalend, soos ’n dominee sou sê, lotsbepalend vir al die De Witts van sy nageslag.

      En ja, as mens na die geskiedenis van daardie tyd kyk, dan was daar ook ’n Britse sendeling betrokke. Natuurlik, hoe dan anders? Daai lotjie witgepleisterde grafstene het hul neus ook oral ingesteek. Is dit dan nie hy, die man van die kleed, wat ons voortvlugtende patriarg besteel het nie?

      Voorwaar, hier is die waarheid, hier is dit al wat tel.

      Soos ek gesê het: In 1838 vlug Pieter de Witt uit Grahamstad weg. Ek raai hy het daai onderbaadjie van hom aangehad, ook sy ma se ou hempie met die pofskouers, sy pa se sy-krawat met die outydse paisleypatroon en ’n fluweelbroek sonder behoorlike nate.

      En hy’s nie bang nie. Onthou, die wêreld was ongerep. Die ene boskasie. Pieter se staalblou oë sien baie raak, maar soek net een ding. Slange. Mambas, boomslange – nie bang vir spinnekoppe nie, maar slange …

      Kort voor hy die Umzimkulurivier bereik, kruis sy pad eers met dié van die sendeling Grant Roberts. Die man van God is ’n stommerik, ’n onbeholpe dromer. Pieter de Witt sou hom dít kon vergewe, maar hy het meer moeite om te aanvaar dat hy respek vir ’n Engelse sendeling moet toon. Engels!

      Pieter het jare later die wysheid gehad om vir sy kinders en kleinkinders te kon vertel dat hy uit Grahamstad weg is sonder om ooit terug te kyk. Lot se vrou kon by hom kom leer het. Hy was twintig – en wees. Sy ouers is maande vantevore op hul plaas vermoor deur ’n bende Xhosas wat kom beeste steel het. Hy was twintig. Het nog nooit behoorlik geskeer nie, en sy baard het gelyk soos ’n truitjie wat met slegte wol gebrei is. Daai baardjie het nog presies dieselfde gelyk toe hy op sy oudag teen die Kakies wou gaan baklei. Maar dis later se storie.

      Oor sy jong dae wou hy self nooit praat nie. Dít weet ons uit oorlewering. “Sit daardie hartseer in ’n boksie,” moes sy kleinkinders by oubaas Pieter hoor. Want wat in die land aan die gang was, was veel erger. Maar sodra hy begin verduidelik, is dit dieselfde liedjie wat hy altyd gesing het: die ene oor die Engelse regering wat die grensboere soos vlooie tussen duimnaels wou dooddruk. En dan moet jy onthou dat die Xhosas van die ander kant ewe hard gedruk het. Pieter wou dus net wegkom, noord.

      Daar is vertel dat Pieter de Witt wel soms oor die Groot Trek gepraat het. Hy had nie veel ooghare daarvoor nie. Hy was maar ’n alleenloper, sou altyd een bly. As dit nie was vir die Engelse nie.

      Die Groot Trek was ’n soort geboorte. Ek weet nie of Pieter so daaraan gedink het as hy sy pyp gestop, dit aan die gang gekry en ver in die donkerte van Donkerland getuur het nie. Hy sou wel geweet het geboorte het vele gedaantes. ’n Moeder wat die lewe skenk aan ’n baba, ja. Maar daar is ook ander geboortes, die optrede van mense wat ander dwing om koers te verander. Dán skenk die lewe geboorte aan nuwe, ongekende moontlikhede. En in dié geheimenis lê eweneens baie bloed opgesluit.

      In die vierde dekade van die negentiende eeu het die siel van die Oos-Kaap uitgebloei. Hy het dit self gesien, beleef.

      Nou kan mens dink dat die mense in hoë poste in die Kaap net een ding wou weet: Hóékom wou mense wegtrek van die Oosgrens? Dáár in Kaapstad waar die wette gemaak is wat die mense in die Oos-Kaap so gegrief het. Eenvoudige vrae wek soms eenvoudige antwoorde: Niemand het kans gesien vir die smeltkroes waarin hulle hulle bevind het nie.

      Ek het hierdie ding sien kom, het die magistraat van Albanie aan sy seniors in Kaapstad geskryf – jy kan dit gaan naslaan. Die mense hier trou jonk, kry kinders. Die bevolking ontplof. Die inboorlinge leef van die grond. Die Afrikaners ook. Mense soek grond, en hulle kan dit nie binne die wet van die land bekom nie.

      Mense wat wou lééf.

      Mense met drome.

      Die Afrikaner-grensboere én die Xhosa-bevolking was veeboere. Hulle het meegeding om dieselfde weivelde. Hulle had wisselende begrippe van die permanensie van eiendom, veral beeste. Albei groepe was haaks met die regering in die Kaap, selfs nog voor Pieter se pa en ma getroud is. Die bitter vrugte van lord Charles Somerset se kleinsielige bewind meer as ’n dekade gelede is nog daagliks gepluk in ’n distrik soos Albanie. En laat dit nou weer gesê word: Jy kry Engelse, en dan kry jy ander Engelse. Daar was baie Engelse wat Somerset verpes het.

      Albanie het gestrek van Grahamstad in die binneland tot by Port Frances aan die see, van Rautenbach se Drif in die weste tot Bathurst in die ooste. Die hart van die Zuurveld.

      Vir iemand soos Pieter de Witt was dit nie ver genoeg van Kaapstad en sir Benjamin D’Urban, die goewerneur, nie. D’Urban wou die siel van die Britse wetgewing op sy eie manier filantropies probeer uitleef, veral die wet van 1833 waardeur slawerny in Britse kolonies afgeskaf is. Die sendelinge het wonder bo wonder nie gehou van D’Urban se manier van dinge doen nie, maar die Londense owerhede was tevrede met die wette wat hy laat uitvaardig het wat dit onwettig gemaak het vir Afrikaners om die binneland in te trek.

      Jy kan jou voorstel: Wat weet D’Urban van die Zuurveld, hy wat nie hier moes veg om liggaam en siel bymekaar te hou nie? En die Xhosas sou dink: Wat weet D’Urban van vryheid, hy wat slawerny afgeskaf en dit vervang het deur dieselfde pyn en lyding as vantevore?

      Die sendeling John Philip het in Londen gaan kla.

      Vaderland! As mans beginne kla …

      Londen het geluister.

      D’Urban is in 1837 vervang deur sir George Napier. Maar kom 1838, is die dwingelandy steeds dieselfde vir Afrikaner en Xhosa. Dít het Pieter de Witt aan sy eie bas gevoel. Tussen vryheid en verknegting was daar min verskil.

      Wat hy presies van Britse vryheid dink, het De Witt glo verduidelik aan enigiemand wat wou luister. Maar waarna hulle wóú luister, is hoe hy vertel van die dag toe sy pad met eers dié van Grant Roberts, sendeling van die Londense Sendinggenootskap, en daarna met dié van Mafungwashe gekruis het. Dis nou vir jou ’n storie …

      Toe hy die water van ’n groot rivier deur die blare en takke sien blink, klim Pieter de Witt van sy perd af, stap voor die dier aan, versigtig, die leisels in sy een hand, geweer in die ander. Dit is drie weke sedert hy uit Grahamstad gevlug het en hy weet die glinstering voor hom moet die Umzimkulurivier wees. Dit is asof die gevoel van verligting sy knieë laat knak, en hy sak

Скачать книгу