ТОП просматриваемых книг сайта:
Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil
Читать онлайн.Название Gagauz Leksikologiyası
Год выпуска 0
isbn 978-625-6494-25-1
Автор произведения Güllü Karanfil
Издательство Elips Kitap
Çorbacılık terminologiyasını üürenmäk – gagauzların istoriyasına, etnogenez problemalarına kapu açmak demäktir. Çorbacılıkta en önem-ni kollardan biri hayvancılık sayılêr. Gagauzlar da, bütün eski türklär gibi, taa evelki zamannardan hayvancılık zanaatınnan tanışmışlar. Bu bilgilär çok zengin hem gelişmiş hayvan terminologiyasından belli olêr. Butürlü terminologiya zenginnii söleer, ani gagauzlar evellerdän göçmen olmuşlar, taa o zamannardan çok becerikli hayvancıymışlar. Ev hayvannarına baalılık şindi dä çok kaavi. Herbir gagauz aulunda türlü ev hayvanına var nasıl raslamaa.
Ev hayvannarının adlarını aşadakı bölgüyä görä vereriz:
Gagauz dilindä bütün iri buynuzlu hayvannara sıır, kara sıır, mal “скот” deerlär. Bu annayış azerbaycancada hem türkçedä dä var: sığır «крупный рогатый скот». Birkaç türk dilindä – türkm. sıır, tat. sıer, başk. şıyır, kaz. sıyır – bu söz salt “inek” maanasında kullanılêr. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılmış [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılı [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Gagauz dilindä sıır sözünnän birerdä mal, hayvan sözleri da kullanılêr. Sıır sözündän sıırtmaç zanaat adı, taa sora soyadı kurulmuş. Romın dilindeki daur “бык” termini dä çok merak yaradêr, (yannaştır: Azerb. davar “скот”). Gagauz dilindä davar sözünün maanası daralmış da tovar “хром” (deri) maanasında kullanılêr. Davar sözünün “скот” maanasında, gagauzçada olmayıp, romın dilindä olması bu terminin başka türk dillerindän romın dilinä geçtiini gösterer. Bu arada bunu da nışannayalım, ani rus dilindä olan товар sözü dä türk dillerindän alınmadır. Belli, ani eski zamannarda rus dilli hem türk dilli halklar arasında mal, hayvan alış-verişi vardı. Ruslar aldıı mala ölä dä demişlär: davar//tuar-tavar-товар. Taa sora rus dilindä bu sözün maanası genişlenmiş, şindiki semantikaya geçmiştir.
Öküz “вол”, бык”. Taa ilerki zamannarda öküzlär aar işlerdä kulla-nılardı: tarlayı sürärdilär, ük taşıyardılar. Bu sözä bütün türk dillerindä raslêêrız: azerb., türkm., türk., öküz, tat. ögez, kirg. öküz, kaz. öküz, çuv. vakar, özb. höküz, başk. öküz.
Öküz sözü eski türk sözlüündä dä öküz, buga «вол, бык» annayışında var [DTS 382].
Çok meraklı bir fakt, ani romın dilindä kullanılan vakă «корова» lafı bulgar grupası türk dillindän olan çuvaş dilindä dä kullanılêr (yannaştır: çuv. vakar “бык, вол”). Bu fakt gösterer, ani protobulgarlarda olan vakar sözü «бык, вол» kendini çuvaşçada korumuş, taa eski zamannardan da roman dillerinä girmiş.
Öküzün saabisi öküzleri saa tarafa çevirmää deyni ça, sol tarafa heys//oys deer. Gagauzlar arasında Öküzçü//Öküzçi (şindiyä kadar soy adları rusça yazıldıına görä, soy adlarda bir sıra fonetik diişikliklär var) soy adlarında da raslêêrız.
İnek «корова». Tür., kırg. tuv. inek, alt., azerb., uyg. inyak, karaç. – balk. karaim. iynek forması kullanılêr. Bu söz dä çok eski sözdür. Söz, inek formasında Orhon Taşlarında hem DTS-ta da var [DTS, 201].
Gagauzlar saayılan inää saamal inek deerlär. M. Guboglo kendi yazısında ineklerin dış görünüşünä görä adlarını vermişti: alaca «пестрая», äpürän «без пятен», bräzu «с белыми пятнами», bräzgu «с белыми пятнами на лбу», bujor “жёлтая”, galba «с загнутыми внутрь рогами», güvercin «серая с черной головой и грудью», kısır «не отелившаяся до 4 лет», murgo «вся чёрная», priyan «с белой полосой на спине», sakar “корова или бык с белым пятном на голове», sarıbaş «с жёлтой головой», tuluk “ с рогами расходящимися в разные стороны», haramcasına «отелившаяся раньше времени», çelek «однорогая», ţap «с прямыми рогами» [2, 229]. Burada äpürän, bräzu, bujor, galba, murgo, priyan, ţap – roman dillerindän, taa doorusu, moldovan dilindän alınma sözlär, kalannarı sa türk kökenni.
Buga//bua//bıga\\buva «бык». Türk dillerindä buga sözü aşaadakı variantlarda var: tür. buga, azerb., türkm. bua, kirg., kaz., tuv. buga, özb. buka, tat., başk. ögiz. Birinci türkolog Mahmut Kaşgarlının sözlüündä boga//buga “бык” sözünä raslêêrız [MK, III, 226].
Gagauz dilindä bir buynuzlu bugaya çelek deerlär. Gagauzlarda bölä bir etnografizması da var – bugay “инструмент, воспроизводящий рев быка”. Eni yıl yortusunda genç çocuklar, bugaylan hem puluklan evdän evä gezip, kutlêêrlar küü insannarını. Gagauzlar arasında bugaçı, buga onomastik [aynaşma] birliklerinä dä rasgeleriz.
İri buynuzluların yavruların adları da türk köklü:
Buzaa “теленок”. İnään buzaaladıı erkek yavruya buzaa deerlär. Tat. bozau, kaz. buzau, azerb. buzov, kirg. muzoo, başk. bızau, özb. buzok, tür. buzağı, karaç.-balk. buzou, tuv. bızaa gibi kullanılêr. Buzaa eski türk sözüdür: buzau//buzauı “теленок” [DTS,130]. Gagauz dilindä bızaa ses variantı da var. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä intervokal u sesi ı sesinä geçer: buga//bıga, buzaa//bızaa. Bızaa/buzaa sözündän buzaalamaa//bızaalamaa «отелиться» işlii, zanaatçılık termini buzaaсı// buzacıyka “телятница” hem bu zanaatçılık terminindän oluşmuş Buzaaсı [Buzadjı] soy adı yaranmıştır.
Dana “тёлка”. Dişi hayvana deniler. Ama kimi kerä inään yavrusuna – dişiyä dişi