ТОП просматриваемых книг сайта:
Gagauz Leksikologiyası. Güllü Karanfil
Читать онлайн.Название Gagauz Leksikologiyası
Год выпуска 0
isbn 978-625-6494-25-1
Автор произведения Güllü Karanfil
Издательство Elips Kitap
Meraklı olan gagauzçada bulunan potmar termini. Başka türk dillerindä bu sözä rasgelinmeer. Potmar sözünün etimologiyası karannık kalêr. Buna görä A. M. Şçerbak yazêr, ani bu termin diil alınma, türk kökennidir “bu sözün yayılması, forması, onun morfologiya kısımnarı türk dillerindä var” [3,126]. M. Guboglo bu sözün alınma olduunu düşüner [2,235].
Potmar sözü eski bulgarcada da var. A.V. Şabaşov “Gagauzlar” adlı kiyadında çuvaşlarda Patmar takma insan adı gibi kullanıldıını yazêr [4, 369]. Bundan bir sonuç çıkêr, ani potmar sözü “protobulgar” elementi var nasıl olsun.
Tavşam\\ tavşan. Diyeta yaanısı sayılan tavşam yaanısı gagauzlarda seviler hem bunun için dä kimi evlerdä tavşam besleniler. Gagauzlar biler kır tavşanı “заяц” hem ev (yer) tavşanı «кролик».
Bu laf eski türk sözlüündä birkaç fonetik variantlan veriler: tabїšγan\\ tavїšγan \\ tavušγan \\ tavїčγan \\ tavšan (DTS, 526).
Birkaç türk dilindä ev tavşanına tavşan/ dovşan (türk., azer, tat. kaz. hem b.), koyan\\qoyan deerlär.
Gagauzlarada tavşanın yavrusuna göcen deerlär (GRRS, 279).
Gagauz antroponimiyasında Tavşancı (Тавшанжи) familiyasına sık rasgeleriz.
Tavuk//Tauk “курица”. Zamandaş türk dillerindä bu kuş adı bu fonetik variantlarda kullanılêr: tür., özb. tavuk, azerb. toyug, türkm. tovuk, başk., kaz., tat. tavık, kırg. tük., uyg. tohu, tuv. kıs dagaa, karaç. balk. tauuk, çuv. tıvuk [TLS, 858]. Bu laf eski türk sözlüündä tagauu//tagug formasında nışannanmıştır [DTS,536]. Togauudan tauk sözü nasıl oluşmasını görelim: g>ğ>y>v>u//ı ses geçitleri türk dillerindä var (yannaştır: azerb. yığın>gag. yıvın>gag.yıın “куча”). Tavuk sözündä v sesinin düşmesi gagauz dilindä rasgelinän olaydır: duvar//duar “стена”, tavşam//tauşam “заяц”, avşam//auşam “вечер, вечером”, duvak//duak “вуаль для новобрачной”.
Yımırtaların üstündä oturan tauaa gagauz dilindä kloçka deerlär. Türkiyä türkçesindä dä kuluçka sözünä rasgeldik [BTS,687]. Bizcä bu söz türkçeyä hem gagauzçaya bulgarcadan geçmiş.
Kısaca desäk, düşüneriz ani kloçka sözü yansılama yolunnan yaranmış. Buraya Azerbaycancada kırt//kürt “kvoçka” sözünü eklesek, genä dä göreriz, ani bu söz bir sıra dillerdä (rusçada da (kvoçka)) yansılama yolunnan yaranmış. Tauklar hollukta//follukta yımırtlêêr.
Horoz “петух”. Tür., azerb., türkm., nog., kum., kaz., karaim. horoz, kirg. koroz, tuv. askar dagaa. Karaç.-balgar dilindä horoza 12 türlü söleerlär: horaz, adaka, guguruk, tauuk erkek h.b. Horoz sözünü “Büük Türk Sözlüün” tertipleyenneri farsça olduunu yazêrlar [BTS, 482]. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä, rumıncada da olduu gibi kokoş lafı kullanılêr. Bizcä, bu laf horozun çıkardıı sesä görä yaranmış (yansılama) (bak: karaç. guguruk). Bu iki kuşun yavrusuna gagauz dilindä piliç deerlär. Onnarı çaararkan pili-pili sesini kullanêrlar. Türk dilindä piliç taa yımırtlamaa başlamamış genç kuşlara deerlär. Azerb., tür., uyg., türkm., kırgızçada biraz diişik fonetik variantlarda civciv, cücä gibi kullanılêr. Cücä sözü dä, bizcä, yansılama yolunnan yaranmış (yannaştır: gag. guguş “голубь”, karaç.-balkar. guguruk “петух” h.b.)
Kaaz “гусыня”. Gagauz dilindä kaz forması (taa çok valkaneş dialektindä) var. Alt., tür., başk. kaz. nog., özb. kaz, azerb., türkm., uyg. gaz, tuva, kıs kas, hakas. şor. has. çuv., hur, yakut. haas, karaç.-balk. tişi kaz fonetik variantları kullanılêr. Eski türk yazılarında gaz variantı var [DTS, 438]. Yımırtanın üstündä yatan kaaza da “kloçka düştü” deerlär.
Yımırtadan çıkmış kaaz yavrusuna gagauz dilindä bıci//bıdi deerlär. Onnarı çaararkan bıdi-bıdi, yada bıci-bıci deerlär.
Ördek “утка”. Bu ev kuşunun adı başka türk dillerindä bu türlü: azerb. özb. ördek, tat. ürdäk, kırg. ürdük, başk. öyräk, kaz. öyräk, yürek, uyg. üdäk [TLS,680], tuva. ödürek., karaç.-balk. bappuş. DTS da ördek forması var [c.363]. Gagauz dilindä bildiiniz gibi, alınma olayları çok.
Bu kuşa birkaç küüdä, Valkaneştä rumıncadan alınmış raţa, erkeenä sä raţoy deerlär. Ördään yavrusuna uticik, yada raţacık deerlär. Uticik sözü slavän dillerindän alınma (yannaştır: “utka”). Bu kuşun yavrularını çaararkan “utü-utü” sesi kullanılêr. Bu alınmaların hepsini eni var nasıl esap etmää. Folklor materiallarında bu alınmalara rasgelmeeriz.
Patu “гусь”. Hem kaazın, hem ördään erkeenä gagauz dilindä patu deerlär. Başka türk dillerindä bu maanayı çıkarmaa deyni kaaz sözünün yanına er yada erkek lafı ekleneer (bak: tuva. er kas «гусак», er ödürek «селезень» karaç.-balk. erkek kaz).
Buura//Kurkan «индюк». Bu kuş XVI asırda Hindistanın batı taraflardan batı devletlerä hem Rusiyaya getirilmiş [3,132]. Bu sözlerin ikisi dä Gagauzça-rusça molodovanca sözlüündä var. Vatanına görä azerbaycannılar ona hind horozu, türkmennär hind horozı demişlär. Gagauzlarda kimi yerdä buura, kimi yerdä sä kurkan lafları kullanılêr; erkekliinä görä alt. erkek yamankuş, kirg. erkek körp, hak. irkek indeyka, kumık. erkek görgör, başk., tat. ata kürge, nog. ata kükis; tür. kurk, kaz. kürke tauık, karaç. balk. kırım guguruk, özb., uyg. kurka huroz, çuv. karkka açi [4,26]. Annaşıldıı gibi, türk dillerinin çoyunda gagauzlarda kullanılan kurkan fonetik variantı var. Düşüneriz, ani kurkan lafı çıkarttıı sesä görä kurk// görk//gurk morfemindän hem eski an “hayvan” sözündän yaranmıştır. Kurkan sözü rumın dilindä dä hep o maanada kullanılêr. Sık-sık kullanılan Buura sözü dä çok meraklı. “Kitabi Dede Korkut” ta buğra erkek devä maanasında verilmiştir. Fikirimizcä gagauz dilindä buura sözünün maanası daralmış.
Pipi «индюк». Bu kuşun adı türk dillerindä bölädir: azerb. hind toyuu, türk hindi, başk. ine kürkya, kaz. kürke tauık, kum.