ТОП просматриваемых книг сайта:
Az-Ya. Олжас Сулейменов
Читать онлайн.
Stelletskinin tərcüməsində mətn belə şəkil alır:
нощь стонущи ему грозою
птиць убуди,
свистъ зверинъ ста(да) зби.
Дивъ кличеть връху древа18
Məncə, bu indiyə qədər edilmiş elmi və bədii tərcümə-lərdən ən uğurlusudur. Digər nümunələrdən söhbət açmaq vaxt istəyir və maraqsızdır. Mən etimoloji üsuldan əvvəl struktural metodu sınaqdan çıxarmaq istədim və bu parçanı aşağıdakı şəkildə düzdüm:
Солнце ему тьмою путь заступаше.
Ночь стонщи ему горозою.
1) Птиць убуди свисть.
2) Зверинь выста зби.
Дивь кличеть вьрху древа…19
Müqayisə üçün daha bir təbiət təsvirinə – döyüş ərəfə-sində səhərin açılması səhnəsinə diqqət yetirək:
Долго ночь меркнет
Заря свет запала.
Мъгля поля покрыла.
3) Шекоть славый успе.
4) Говорь галичь убуди20.
Dastanın iki müxtəlif yerindən götürülmüş cümlələrin qrammatik qohumluğu şəxsən məndə heç bir şübhə doğur-mur. Bir-birindən yalnız mübtədanın mövqeyi ilə seçilir, la-kin belə inversiya mümkündür və həm Dastan dövrünə, həm də sonrakı dövrlərə aid rus ədəbi dili tərcüməsində bu cür nümunələrə çox rast gəlmək olar.
1, 2, 3, 4 konstruksiyalarının ümumi quruluş xüsusiy-yətləri:
1. Təyini xəbərdən əvvəl gəlməsi (птичь убуди-зверинъ въста-славий успе-галич убуди);
2. Xəbər felin keçmiş zamanı ilə ifadə edilir (убуди-въста-успе-убуди);
3. Təyin sifətin qısa forması ilə ifadə edilir (птичь-зверинъ-славий-галич).
Quruluş baxımından 1 və 2-ci sətirlər 3 və 4-cü sətirlər kimi bir-birinə tam uyğun gəlir.
Beləliklə, bu nəticəyə gəldim ki, “птичь” çoxlarının dü-şündüyü kimi isim deyil, qısa formalı sifətdir, belə bir qram-matik oxunuşdan slavyan ədəbiyyatı üçün qəribə və yad səs-lənən “свист звериний” (heyvan civilitisi) ifadəsi aradan qalxır. Daha dəqiq və ənənəvi – “птичий свист” ifadəsi pey-da olur. (Hətta Musin-Puşkin də öz tərcüməsində “свист звериний” ifadəsini işlətmək istəməmiş, onu “ревут звери” nərilti, böyürtü ilə əvəz etmişdi).
Mən bu sübutları bir qədər ehtiyatla, tanınmış dilçilərin nüfuzu və adından çəkinə-çəkinə deyirəm. Onları da beləcə Musin-Puşkinin adı və nüfuzu ovsunlamışdır. Bu parçanın “anlaşılmazlığı” heç də sirli “въстазби”dən deyil, apaydın “птичь” sözündən irəli gəlir.
…Aydın olmayan “зби” – mübtədanın yerində durur və çox güman ismə aiddir. Semantik sxemə görə heyvanın çı-xardığı, yaxud hərəkətdən doğan səsin adıdır.
Qədim rus dilində oxşar söz var – зыбь – həyəcan, təş-viş, təlatüm. Müasir rus dilində – зыбь – dalğa, xəfif ləpə. Sözün kökü ukrayna, əski slavyan, slovak, sero dillərində yayılmışdır ( – зиб, зыб, – зеб –, зайб).
Bu mümkün axtarış istiqamətlərindən biridir.
“Зби” artıq bizə və nasixə məlum olmayan paleoqrafik, yaxud nitq nüansının ifadəsi ola bilərdi (зыби, зби). Hələ-liksə mən “зби” – “həyəcan, təşviş” oxunuşunu qəbul edi-rəm. Kobud, hərfi tərcüməsi: “Quş civiltisi oyandı, heyvanlar təşvişə düşdü”.
İzyaslav çarpayıda
Dastandakı bütün anlaşılmazlıqları Musin-Puşkinin aya-ğına yazmaq da düz olmazdı. Belə dolaşıqlıqlar sətirlərin səhv parçalanması nəticəsində də meydana gələ bilərdi. Mu-sin-Puşkinin “etirafına görə, əlyazmadan baş açmaq olduqca çətindir, çünki nə yazı qaydalarına riayət olunmuşdu, nə söz bölgüsünə; istifadədən çıxmış, mənası aydın olmayan sözlər hədsiz çox idi”.
Bütün bunlar əlyazmanın oxunuşunu çətinləşdirdi. Mu-sin-Puşkin novqorodluların knyaz Yaroslava göndərdikləri fərmanı araşdıran Şerbakov kimi kobud bir səhv buraxmaq-dan ehtiyat edirdi (Щербаков “заяц и Миловцы” ifadəsini заячьими ловцами” (dovşan tutanlar) kimi oxumuşdur.
Lakin Musin-Puşkin bütün ehtiyatkarlığına baxmayaraq bütöv sətirləri sözlərə bölərək, Şerbakovun səhvindən heç də geri qalmayan kobud təhriflərə yol vermişdir: “Кь мети əvə-zinə “къмети”, “въ стазби – вста зби”, “мужа имеся” əvəzinə “мужаимься” və s.
Redaktorun anlamadığı sözlər çox vaxt böyük hərflə ya-zılır və şəxsi adlara çevrilirdi. Beləcə “Кощей” – poloves adı, “Урим” – İqorun voyevadası kimi təqdim edilmişdi.
Sözlərin səhv bölgüsü üzündən qurama metaforanın ya-ranmasına səbəb olmuş bir halı nəzərdən keçirək. Musin-Puşkinin səhvlərini düzəltməyə çalışan tədqiqatçılar xeyli səy göstərir, lakin ondan da gülünc-nəticələrə gəlib çıxırdı-lar. Oxucu alimlərin ədəbi duyğusuzluğu nəticəsində bəzi hallarda öz saxtalığı ilə təəccüb doğuran, dastana və ümu-miyyətlə, ədəbiyyata dəxli olmayan obrazlar yaranırdı.
“Единь же Изяславъ сынъ Васильковъ позвони свои-ми острым мечи о шеломы Литовслия, притрепа славу деду своему Всеславу а самъ подъ чрълеными щиты на кроваве траве притрепань. Литовскыми мечи. И схотию на кровать и рекъ: “Дружину твою. Княже, птиць крилы приоде, а звери кровь полизаша”.
Qeyd