ТОП просматриваемых книг сайта:
Az-Ya. Олжас Сулейменов
Читать онлайн.
İki abidənin poetika və leksikasını müqayisə edən A. Mazon bir neçə konkret sual irəli sürdü. Qeyd edək ki, dastanın məddahları bu sualları çoxdan özlərinə verməliy-dilər.
Bir qrup sovet alimi A.Mazona qarşı etirazla çıxış etdi: A.S.Orlov, S.P.Obnorski, N.K.Qudziy, V.P.Adrianova – Pe-rets və s. əcnəbi alimlərdən – A.V.Solovyov, İ.N.Qolenişev – Kutuzov, A.V.İsaçenko. S.Lesnov (Paramonov), R.O.Yakob-son və s. müdafiəçilərin bir neçə cild təşkil etmiş cavabların-da eyni bir dəlil müxtəlif üsul və şəkillərdə təkrar edilirdi. Bu əsas dəlil də ibarət idi dastanın həqiqiliyinə olan sonsuz inamdan!
Halbuki A.Mazonun bir çox sual və qeydləri onlardan ciddi əsaslandırılmış cavab tələb edirdi; məsələn, belə bir qeydi: “Xeyli xristian məzmunlu əsərdə bütpərəstlik ünsür-ləri süni şəkildə gözlənilməz həddə səpələnmişdir”.
Avstraliya alimi S.Lesnov (Paramonov) A.Mazonun ira-dına hamıdan konkret cavab vermişdir. Doğrudur, o, elmi üsluba riayət eləmir, bəzən təsvirçiliyə uyur (sübutlardan az istifadə edir), bununla belə onun cavabları bir çox hallarda digər müdafiəçilərin daha mükəmməl elmi əsaslarla təchiz edilmiş əsərlərindən həqiqətə yaxın olur. O yazır: “Professor Mazon öz təhlilinə aludə olduğuna görə başa düşmək is-təmir ki, Dastandakı bütün bu “xristianlıq” ünsürləri yazının surətini köçürən rahiblərin əlavələridir, çünki dastanda xris-tianlığın üstündən sükutla keçilməsi onları narahat etməyə bilməzdi. Onların əlavələri açıq-aydın seçilir, ələlxüsus, axır-da “xristianlar”dan danışıldığı səhnədə. Yeri gəlmişkən, Dastanda bu məqama qədər xristianlar haqda bircə kəlmə də deyilmir”9.
Bir çox müdafiəçilər A.Mazonun qarşıya qoyduğu prob-lemə tam bir etinasızlıq göstərir. Halbuki bu sualların ca-vabı qədim Rusiyanın mənəvi mühitinin daha mükəmməl öyrənilməsinə kömək edə bilərdi.
Təkrar edirəm ki, Dastanda süni bütpərəstliklə süni xristianlığın qarşılıqlı məsələsini müdafiəçilərin özləri ortaya qoymalı idilər.
Bu da səciyyəvidir ki, A.Mazonun mülahizələrinə ca-vab formasında yazılmış əsərlərdə fransız aliminin kitabın-dan son dərəcə xəsisliklə sitatlar gətirilir ki, bu hal nabələd oxucuda A.Mazonun savadsızlığı və nadanlığına heç bir şübhə qalmasın. Bu mənada D.S.Lixaçovun redaktorluğu ilə çıxmış məqalələr toplusu diqqəti cəlb edir10.
N.K.Qudziy məhz bu topluda öz “məşhur” tezisləriylə çıxış edərək, dastan mətnində olan bütün uyğunsuzluqları, külli miqdarda qrammatik, ədəbi və orfoqrafik səhvləri bir neçə kəlmə ilə “izah etmişdir”. Məkrli “fransızların” və “al-manların” “bic” suallardan bezib usanmış möhtərəm alim, sanki “əl çək” deyərək belə buyurmuşdur: “Mazona da, Un-deqauna da, etiraz olaraq ən əvvəl onu göstərmək olardı ki, Dastanın dili poetik dildir; deməli, o, hamı tərəfindən qəbul edilmiş dil normalarından kənara da çıxa bilərdi, elə çıxırdı da…”11.
Bəzən mənə elə gəlir ki, A.S.Puşkinin “Poeziya gicbəsər olmalıdır” – kəlamını bir çox alimlər hərfi mənada dərk ediblər, hər halda, onların poetik dilə münasibətləri adamda bu təəssüratı oyadır.
… “İqor polku dastanı” ilə bağlı sovet elmi son ildə di-namik sabitlik vəziyyətindədir, bunun da səbəbini elmin gü-cündə deyil, onun ətrafında gedən proseslərdə axtarmaq la-zımdır.
Riyaziyyatçılar deyir: elmi kollektiv o vaxta qədər işlə-məyə qabildir ki, orada ideyalar ziddiyyəti mövcud olsun. Əgər bütün kollektiv bir nəfər kimi “bəli” söyləyirsə, bu, o deməkdir ki, ya mövzunun axırına çıxıblar, ya da kollektivin öz imkanları büsbütün tükənib.
Ölkəmizdə Dastan üzrə mütəxəssislər kollektivi çoxdan fəaliyyət göstərir. Hamısı da bir ağızdan “bəli” deyir. Dasta-nın yaranma tarixinə olan ümumi baxışı az-çox dəyişdirmək cəhdi dərhal lənətlənir12.
Meydanda bir komanda var – hamısı da müdafiəçidir. Hücumçular çoxdan soyunub-geyinmə otağına çəkiliblər. Müdafiəçilər isə çılğın bir oyunu imitasiya edir, guya hansı-sa gözəgörünməz, lakin vahiməli komandaya qarşı gərgin mübarizə aparırlar…
Müdafiəçilərin yozumları, tərcüməçiləri, şərhləri çap olunub, geniş yayılıb və dərsliklərə daxil edilib. On illərlə yı-ğılıb-toplanmış bu biliklərin dəyərinə şübhə ilə yanaşmaq çətindir, bəlkə də, təhlükəlidir. Elm alimdən asılı vəziyyətə qoyulub.
Dastanı bütövlükdə rədd edən skeptiklərdə inam hissi, dastanı bütövlükdə qəbul edən məddahlarda isə sağlam bir skeptik şübhəsi çatışmır.
Tək şübhə hesabına elmi irəli aparmaq mümkün ol-madığı kimi, təkcə inam gücünə də onu inkişaf etdirmək ol-maz. Əks halda tarixi tutya iki dinin – nihilizmin və vətən-pərvərliyin bir atributuna çevrilir. Mənbəni bilmək mənbə-dən nə almaq istədiyini bilməkdən qat-qat əhəmiyyətlidir.
Belə bir şəraitdə elmdə ən dəyərli fiqur skeptik olur. Onu qoruyub saxlamaq elmin ömrünü uzatmaq deməkdir.
Müdafiəçilər fəhmlə də olsa bunu anlayırlar, buna görə xaricdə özlərinə bir rəqib tapıblar. Mədhiyyə əsərlərində – “Mazonu qoruyaq!” istəyi aydınca görünür. Skeptik – neş-tərli arıdır. Yalnız nadan bağban bu arını qoruq sayılan gül bağçasından qova bilər. Məhz arı gülzarlığa soxularaq çi-çəkləri mayalandırır. Qiymətli çiçək şirəsini tüklücə quldur-dan qorumaqla gələcək məhsulu məhv etmiş olurduq.
Əgər riyaziyyat və fizika da belə saxta vətənpərvərlik təzyiqinə məruz qalsaydı, bəşəriyyət indi də kəl arabası sü-rürdü. Yüz-yüz nida işarəsinin arasında tək-tənha bir sualı görmək – nadir keyfiyyətdir: geniş meydanda bir qoşun pi-yada, tək-tənha bir atlını qəzəb və hiddətlə təqib edir.
S.Lesnov (Paramonov) öz tənqidini müvafiq “üsluba sa-lıb” yazır: “Professor A.Mazonla haqq-hesabı çürütmək və bir də bu məsələyə qayıtmamaq üçün qeyd edək ki, bu tən-qidi heç də professor Mazonu fikrindən döndərmək üçün yazmamışıq! Onun təfəkkür metodu və elmi materialdan is-tifadə üsulları göstərir ki, bu büsbütün ümidsiz işdir. Biz Mazona və onun həmfikirlərinə “Söz”ün həqiqiliyinə şübhə-ylə yanaşmağı əsla qadağan etmirik, belə ki, rəylərin toqquş-masından həqiqət doğur. Biz yalnız buna etiraz edirik ki, professor Mazon “İqor polku dastanı”nı ortabab, əlaqəsiz, süst əsər və s. adlandırır”.13
Bu parçada “biz” – elmi əvəzliyi parlaq fəaliyyət göstə-rir.
“Bəzi dostlarımız bizim tənqidi qeydlərimizin forma eti-barilə çox kəskin olduğunu söyləyirlər. Biz onlara, – “şərə müqavimət göstərmə” prinsipinə üstünlük verənlərin hamı-sına bildirmək istərdik ki: 1) Səbir kasası daşa bilər. 2) Elmdə məsuliyyət hissi olmalı, günahkar mütləq öz cəzasına çat-malıdır!..
Ən pisi odur ki, dastanla