Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке - Зоя Донгак

Скачать книгу

калбак хаптыга бөргүн, эттеп каан өшкү кежи, дөртегер алгы чүвүрүн ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Коңгур оглунуң айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай дүңгүрлүг. Дүңгүр болза хамның мунар аъды болур. Дүңгүр туткан хам бодунуң хуулгаазын аъды-биле Алдыы, Үстүү ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. Үстүү оранче көдүрлүр хамнарны Дээр-деңгерниң хамнары дээр. Мээң угум Дээр-деңгер хамнары боор чүве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга чүү-даа чүве көзүлбес, чүү-даа чүве келбес.

      Хамнаашкын соонда ол өске бүгү араттар дег хой, сарлык, өшкү кадарчызы, балыкчы, аңчы апаар».

      – Ачай, ол бүгү шынап-ла ындыг боор бе? – бүзүрексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.

      – Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын бүзүрелдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде дүвүлүг хат үш хүн шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк өг-бүле эмиг эмер чаш уруу-биле төрелдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка дүңгүрүн дөгээш, алганып-ла эгелээн. Күштүг-сүрлүг ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда хүнзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар хөртүкче кастынып киргеш, таалыңда аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажыңчыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин үжүп доңмаан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Коңгур даңзада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижиниң оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.

      Конгур хаш соруулдуг сөөскен кара даңзазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:

      – Бо чуртталгада кижиде эң үнелиг чүве кижиниң ишти-хөңнү, сеткили болур. Бурун шагдан өгбелерим эң-не үнелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга эң-не багай аажы-чаңныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа бүзүреп болбас. «Кара дүн бир кончуг, чүге дээрге караңгы дүне кижиниң караа чүнү-даа көрбес болур» деп кырганнарның мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, чүге дээрге ол чүгле бодунуң амы-тынын камгалаарын бодаар. Караңгы дүннүң халавы-даа, кара сагыштыг кижиниң чедирер халавы-даа бир дөмей.

      – Кижиниң сүнезини каяа чоруур чүвел? – деп, Холурааш айтырган.

      – Кижиниң сүнезини биле хей-аъды чаңгыс болур. Сүнезин кижээ көзүлбес. Сүнезинниң турар черлери бар болур. Улуг кижиниң сүнезини дүне удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп дүжер. Ол сүнезин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол сүнезинни Үстүү Кудайдан башкарып турар. Сүнезин баксыраарга, кижиниң сузу бастына бээр. Ынчан Үстүү Кудай: «Сүнезин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам чүге баксырай бердиң?» – дээш, кончуг кызар. Дүне эр кижиниң сүнезини бөргүнүң иштинге, кадай кижиниң сүнезини аржыылының иштинге дүннеп хонар.

      – Бичии

Скачать книгу