ТОП просматриваемых книг сайта:
Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
Читать онлайн.Название Şəhid Ənvər Paşa
Год выпуска 0
isbn
Автор произведения Nevzat Kösoğlu
Издательство Hadaf Neshrleri
“Xüsusilə, Acariya və Batumda Ənvərin proqramını izah etməklə bolşevik olduğunu, dindən çıxaraq qadınların kişilərlə birlikdə açıq gəzəcəklərini xalqa izah edərək dini duyğularına toxunulur… Bundan sonra mətbuat məsələsi çox mühümdür. Proqramının məmləkətə vuracağı fəlakət təhlil olunaraq Ənvərin şəxsinə hücum edilməlidir. Ənvər və yoldaşlarının sonuna qədər fəlakəti millətdən gizlədərək və xəzinələrimizi Anadoluya millət əlinə atmaq əvəzinə, düşmənə təslim və ələ keçirdikləri pulu götürərək qaçdıqlarını və məmləkəti başsız, təşkilatsız qoyduqlarını, bir zamanlar Almanlardan, indi də ruslardan küllü miqdarda pul alaraq xaraba vətənin başına “Əl-fatihə” lövhəsi yazmaqla məşğul olduqlarını, düşkünlükdən dörd tərəfi xoş bir həyata yüksələnlərin yenə o həyata qovuşmaq üçün hər bir vicdansızlığı edəcəyi bəşər üçün dəyişməz bir qayda olduğunu…" (Kazım Qarabəkir, İstiqlal Hərbimizdə Ənvər Paşa və İttihad Tərəqqi Ərkanı, İstanbul 1967, s. 138-139)
Mustafa Kamal Paşa Qara Kazıma 4 iyun tarixində göndərdiyi teleqrafda "Ənvər haqqında açıq təzyiqlərə qərar verdik" deyir. Kazım Paşa Ənvər Paşanın çöldə olduğu müddətcə təhlükəli olacağından bəhs edərək Ankara Hökuməti tərəfindən Anadoluya dəvət edilərək ələ keçirilməsini də təklif edir. (Qarabəkir, e. h. ə., s. 149) Təskinlik verən budur ki, bu sətirləri yazan Kazım Paşa, Ənvər Paşanın onu “Divan-i Hərb” qərarından qurtardığını da ifadə edərək “Bunun üçün hələ də sevərəm, hörmətim vardır” deyər. Lakin, Anadoluya girməsi fəlakət olacağından bunu mane törətmək vəzifəmdir, deyə davam edər. (Qarabəkir, e.h.ə. səh 201)
Elə görünür ki, Kazım Paşanın təklif etdiyi təbliğatlar çox müvəffəqiyyətli ola bilməmiş, ancaq bu dövrdən etibarən, xüsusilə, Sarıqamış hərəkatı ilə bağlı edilən təzyiqlərdə böyük şişirtmələr və dünyagörüşü sapmaları görülmüşdür və bu hərəkat üzərindən edilən təbliğatlar hələ də də təsirini davam etdirməkdədir. Belə ki, Çanaqqala zəfərinin dəyərini artırmaq üçün artırılan şəhid sayı – bu zəfərin də baş komandiri Ənvər Paşadır–Sarıqamışda Ənvər Paşanı qaralamaq üçün istifadə edilməkdədir.
“Doxsan min adamın Allahu əkbər dağlarında tək güllə atmadan donması" kimi boş sözlərinin, Ənvər Paşanı deyil, Sarıqamış savaşlarının böyük qəhrəmanlarını və əziz şəhidlərini alçaltdığı, ruhlarını təhqir etdiyi fərq edilə bilməmişdir. Müharibədə qələbə Kazanılanda ölənləri şəhid bilib ucaltmaq və məğlubiyyət olduğu zaman boş-boşuna öldüklərini söyləməkdən daha çirkin və düşməncə bir qiymətləndirmə ola bilərmi? Bəli, "Ənvər Paşa gələcək" qorxusuyla başladılan təbliğatın gəlib söykəndiyi utancverici nöqtə budur. Bəli, illər boyunca nə qədər yaxınları burada ölmüş olanlarımız belə Sarıqamış deyincə bu cür bir qiymətləndirməyi qəlib halında təkrarlayıb. Bu təbliğatların, tam bir məlumatsızlıq mühitində yarandığını və çox uzun müddət təsirli olduğunu söyləməliyik.5
Bu nöqtələrə işarə edən Camal Kutay, vaxtilə Ənvər Paşanın qərargah yavəri olmuş Kazım Orbaya, əldəki sənədləri təsnif edib arxivləşdirmək6 təklifini etdikdən sonra belə yazır:
"Həm sənədlər olmadığı üçün səhv hökmlər verilmişdir, həm də əslindən şübhə edilməyən açıq-aşkar sənədlərin izah etdiklərinin tam əksinə hökmlər verilmişdir. Necə ki 1947-ci ildə, Böyük Millət Məclisində, vaxtilə özü də Ənvər Paşaya “Azadlıq Qəhrəmanı” deyən bir millət vəkili vətən şəhidi üçün “macəraçı” dediyi zaman Kazım Orbay Baş qərargah rəisi idi və bildiklərini, çox yaxşı bildiklərini belə söyləməmiş, söyləyə bilməmişdi." (Camal Kutay, "Azad Türkistan Yolunda, Buxarada Ənvər Paşa", Tarix Söhbətləri, c. 3, Noyabr 1966, İstanbul, s. 141)
Sovetlər də, Paşa əleyhindəki təbliğatlarını, Onun şahid olmasına baxmayaraq davam etdiriblər. 1920-30-cu illər arasında "Ənvər Paşa – türk xalqının düşməni'' adlı Viladimir Kordinin rejissoru olduğu bir film çəkiblər.
Bu gün soyuqqanlılıqla baxanda görürük ki, Ənvər Paşa və o nəsildən gələcək nəsillərə qalan, onların idealistlikləri, sədaqətlərindəki dərinlik və bir də Cümhuriyyətimizdir.
Dalğalar çəkilir…
Təmiz əxlaqı və üstün qabiliyyətləri ilə Söyüddə yaranıb üç qitəni ağuşuna alan Türk enerjisi sönməyə, Vyana, Afrika və Qafqaz kənarları ilə Yəmənin sahillərini döyən nəhəng dalğaları çəkilməyə başlamışdır. Devlet-i Aliyye quruluşundakı xüsusi təşkilatlaşmalar, onu tarixin şahidi ən uca nöqtələrə daşımış; ancaq bir zamandan sonra özünü yeniləyə bilməmişdir. Buna durğunluq deyirik. Dünya dəyişməkdədir, insanlar və cəmiyyətlər dəyişməkdədir, amma Osmanlı təşkilatları bu yeniliklərin fonunda özlərini yenidən nizama sala bilmir. Bu təşkilatlar onun həyat qarşısındakı bütün problemlərini həll etmiş, ən yaxşı, ən gözəl və ən doğru olduğu inancını yerləşdirmişdir. Cəmiyyət bu imanla böyüyüb dünya dövləti olmuşdur, amma bu inanc eyni zamanda öz içinə qapanmasının da ən əhəmiyyətli səbəblərindən biri olmuşdur.
Mədəniyyətin təşkilatlanmasından sonrakı yenilənmələrində daha böyük bir enerji lazımdır. Çünki hazır ruhi və ictimai zəmin üzərində deyil, bir neçə yüz illik ənənələşmiş strukturlar pozularaq qurulacaq zəmin üzərində yenilənmə reallaşdırılacaq. Halbuki Osmanlı mədəniyyəti, eyni zamanda, ümumi mənada inanc zəifləməsinə söykənən bir mədəni soyuma yaşamaqdadır. Yəni mədəniyyətin yaradıcı gücü azalmaqdadır. Bir çox şeyi bilsə də, amma reallaşdıra bilmir. Cəmiyyətin gərginliyi sönməkdə, yaradıcı gücü azalmaqdadır. Cövdət Paşanın yüksəlişin təməli saydığı Türkün təmiz əxlaqı da, üstün qabiliyyətləri də korlaşmağa başlamışdır. Osmanlı görmə, şərh etmə və yaratma gücünü itirməkdədir.
O günə qədər heç bir zaman tək bir dövlətlə döyüşməmiş, heç bir dövləti həmsöhbət edib onunla müqavilə bağlamamış, həmişə birtərəfli əfv fərmanları vermiş olan Osmanlı Dövləti, on səkkizinci əsrə girəndə artıq digər böyük Avropa dövlətlərindən biri kimidir; onu məğlub etmək çox çətindir; amma qeyri-mümkün deyil. Hər şeydən əvvəl, Osmanlının da yenilə biləcəyi avropalılara aydın olmuşdur. Bu da taleyin bir oyunudur ki, Osmanlının məğlub olmağa başladığı, soyuma dövrünə girdiyi bu dövr, Rusiyanın yüksəlmə dövrüdür. Avropa da yeniləşmə və yüksəliş yolundadır.
Osmanlı, məğlubiyyətin təbii bir reaksiyası olaraq əvvəl əsgərini yenidən tənzimləmə səylərinə girişdi. Akınçı Ocağı çökmüşdü. On yeddinci əsr ərzində bu ocaqdan yaranan boşluğu Krım ordusu doldurdu. Torpaq nizamına bağlı olaraq qurulan Tımarlı Sipahi nizamı da tamamilə pozulmuşdu. Katib Çələbi və Qoçu bəy kimi böyük Osmanlı ziyalıları köhnə qanunlara qayıdıb bu ocağı yenidən dirçəltməyi