LITMIR.BIZ

Скачать книгу

mənim yeganə mənəvi qidam olur”.

      Nigar xanımın Anara məktublarından olan bu parçalarda şairənin dərin bir yaradıcılıq yanğısı, yazmaq ehtiyacı hiss olunur. Amma eyni zamanda da bizim qadınlara xas olan xarakteri – ailəsini, ailə qayğılarını, övladlarına qulluğu hər şeydən vacib sayması. Ancaq hər halda yaradıcılıq eşqinin nə olduğunu, bu həvəsin boğulmasının “fəsad”larını yaxşı bilən müəllif öz təəssüfünü gizlətmir:

      “Əksər hallarda özü-özüylə yalqız qalmaq imkanından məhrum olan anam, təbii ki, yaradıcılığa öz istəyincə vaxt ayıra bilmirdi. Nəticəsi isə yazdıqlarının yaza biləcəklərinə nisbətdə qat-qat azlığıdır. Yaradıcılıqla biz məşğul olurduq, bizim qayğılarımızı isə o çəkirdi. Mənim yazdığım hər yazı, atamın yaratdığı hər şer, anamın yazılmamış şeri, yazısıdır”.

      Əlbəttə, bütün bu məsələlər son dərəcə təsirlidir, düşündürücüdür. Amma “Sizsiz”in və onun müəllifinin daha böyük dərdi ölümdür, itkidir. Maqsud İbrahimbəyov bu məqamı çox dəqiq söyləyir: “Sizsiz” kitabı nəhəng şəxsi mənəvi sarsıntıdan yaxa qurtarmaq, bu dərdi ilahi müstəviyə keçirmək cəhdidir… Yox, oradakı bədbinlik deyil, müdriklikdir. Yəqin o, (Anar – P.) bir çoxlarından əvvəl, məndən əvvəl ölüm haqqında düşünməyə başlamışdır. Bu da müdriklik əlamətidir.

      Beləliklə, əsərin lap ilk cümlələrindən filosof Anar həyat, ölüm, zaman, insan haqda düşüncələrini bölüşür, kədərindən, ağrısından, içini göynədən fikirlərindən danışır. Və əslində bütün bu qəmli, təsirli mülahizələri ilə oxucunu əsas mövzuya, hadisəyə hazırlayır. Mənə görə əsərin əsas özəlliyi bədiiliyidir. Anar hadisələri sadəcə övlad gözüylə yox, yazıçı gözüylə müşahidə edir və nasir dilində çatdırır. Onun nəsrinə məxsus bir çox üslub, dil xüsusiyyətlərini bu əsərdə də görmək olar. Bunlardan biri də qısa dialoqlarda böyük mətləbləri, dərin mənaları ifadə etməsidir:

      “Xəstəxananın nömrəsini yığıram. Dəstəyi özü götürür. Səsimi eşidən kimi gümrah tonla danışır.

      – Lap yaxşıyam. Nigar da burda, yanımdadır. O da lap yaxşıdır.

      Dəstəyi anam alır. Səsində sevinc var, şadlıq var. Əlbəttə, iki min kilometr məsafədə nigarançılığımı sakitləşdirmənin yeganə vasitəsi budur. Kefləri kök, damaqları çağ… Guya ki… Elə bil heç xəstəxanadan danışmırlar”.

      Rəsul Rza bu telefon söhbətində “lap yaxşıyam” – deyəndə ömrünün sonuna az qalırdı. Amma bu “lap” sözünün özündə də nə qədər böyük təmkin, müdriklik var… övladına dərd verməmək, onu incitməmək üçün “priyom”dur bu. Ümumiyyətlə, “Sizsiz”də qabarıq görünən əsas məqamlardan biri də bu ailənin bir-birinə son dərəcə bağlılığı, mənəvi dayaq olmasıdır. Hamı bir-birinin ağrısını necəsə yüngülləşdirməyə çalışır; Anar anasının xəstəliyinin nə qədər ciddi olmasını bacılarından gizlədir, bacıları onun çox fikir eləməməsi üçün əllərindən gələni edirlər, dostlar ölüm xəbərini eşidən kimi Anarın yanındadılar, ailəsi hər halında, hər ovqatında ona dayaqdırlar, bir sözlə bu dərd, itki hamını birləşdirib, yaxınlaşdırıb, daha da doğmalaşdırıb. Bu adamların içərisində 10 yaşlı Günelin hissləri isə ən təsirli məqamlardan biridir:

      “… bu sözlər kifayət idi ki, Günel böyrümə qısılsın. Mən aydın hiss-elədim: bu anlarda o da öz İçəri dünyasında mənim xəyalımda gördüklərimi görür,duyduqlarımı duyur. Sonralar da mən bu on yaşlı qızın həssaslığına mat qalırdım. Mən tez-tez susuram, fikirli oluram, öz içimə çəkilirəm. Heç vaxt mənə mane olmur. Fikirlərimdən ayırmır. Amma o günlər dalğınlaşan kimi, keçmişin səhnələrini xəyalımda görən kimi Günel hansı daxili duyumlasa mənim İçəri dünyamı görür, yanıma gəlir, məni qucaqlayır, oxşayırdı.

      –Ata, – deyirdi, – babayla, nənə düşdü yadına, hə?

      –Hə, qızım, onlar düşdü yadıma, sənin babanla nənən”.

      İllər sonra Anarın yubileyinə yazdığı “Nöqtələr” essesində Günel özü o vaxtlara, “Sizsiz”in yazıldığı zamana gedir:

      “Bu məqamda atamın yaradıcılığında, zənnimcə, təsir qüvvəsinə görə ən güclü əsərlərdən biri olan “Sizsiz” esse-xatirələrinin yazıldığı günləri xatırlayıram. Yazı makinası arxasında siqaret dumanında gecələri səhərə calayan, ürəyini göynədən, yırtıb parçalayan hissləri kağıza köçürməyə tələsən yazıçı, oğul borcunu yerinə yetirmədən yaşaya, rahat nəfəs ala bilməyən övlad”.

      Nə qədər təsirlidi, deyilmi? Atasının çəkdiyi siqaretlərin sayından tutmuş, nənə-babasının itkisinə, valideynlərinin kədərlənməsinə qədər hər şeyə görə fikir edən balaca qızcığaz… atasının böyrünə qısılmaqdan, necəsə kefini açmaqçün şıltaqlıqlar etməkdən savayı əlindən başqa iş gəlməyən uşaq. Anar anasının ölümündən sonra onun fotosuna baxıb deyir: “… və bu anlar mən onun haqqında anam kimi deyil, qızım kimi düşünürdüm”. Məncə, Günelin də təlaşları, qayğısı, kövrəkliyi daha çox ana hissidi, nəinki övlad.

      … Sonralar bu hisslər, duyğular, ağrı Günelin yaradıcılığında da görünəcək. Hətta “Sizsiz”də təsvir olunan Şuşa, Buzovna, bağ, qonşular, o mühit hekayələrdə, “Altıncı” povestində bədii şəkildə qələmə alınacaq, amma bu haqda başqa essemdə yazdığım üçün burda geniş şərh etmirəm. Ancaq onu da qeyd eləmək lazımdı ki, bütün bunları – on yaşlı qızının, yaxud ölüm ayağında olan valideynlərinin duyğularını təsirli edən Anarın yazı tərzidir, orijinal baxışları və bunları necə ifadə etməsidir. Məsələn, mühitin qəlizliklərini, hətta “qorxulu” tərəflərini yazıçı bəzi böyük hadisələrlə göstərirsə, eyni zamanda kiçik bir “Bizi bir yerdə görməsələr yaxşıdı” fikri ilə ifadə edir. Həm də müəllif bu məsələləri önə çəkməklə qəhrəmanlarının – Rəsul Rza və Nigar xanımın həyatlarını tam, hərtərəfli yazmış olur. Rəsul Rzanın ensiklopediyanın baş redaktoru işləyərkən yaşadığı çətinliklər, yaxud “Rənglər”in haqsız, qərəzli tənqidlərə məruz qalması, Nigar xanımın ailəsinə, nəslinə görə hər an təhlükəylə üz-üzə durması, görünür bunlar hamısı təkcə onların həyatlarının yox, ölümlərinin də, xəstəliklərinin də tərkibidir. Xəstəliklərə aparan yolu qısaldan səbəblərdir. Və dövrün qaydalarına görə haqqın öz yerini tutması – Rəsul Rzanın Sosialist əməyi qəhrəmanı, Nigar Rəfibəylinin Xalq şairi fəxri adını almalarının məhz ömürlərinin sonunda olması da zamanın amansızlığının göstəricisidir. “Bizi bir yerdə görməsələr yaxşıdı” müəlliflərinin münasibətlərinin birdən-birə dəyişməsi də həmçinin:

      “– Azərbaycan xalqı öz şairlərini çox sevir, – dedim, – xüsusilə, o vaxtlarda ki, onları hökumət də sevir”.

      Əsərdən gətirdiyim bu kiçik replikada Anarın təəssüfü, ağrısı hiss olunur. Çox sonralar tənqidçi Bəsti Əlibəyliyə verdiyi müsahibədə yazıçı bu fikrini belə izah edir:

      “O fikri bir az hissə qapılaraq yazmışam. Çünki o vaxt ensiklopediya ilə

Скачать книгу