Скачать книгу

elinde tutan İngiltere’yi endişelendiriyordu. Buna ek olarak İngilizler Türkistan’ın tükenmez zenginliğinden en azından bir pazar olarak yararlanmak istiyordu. Diğer yandan Rusya da Türkistan’ın kaynaklarına hakim olmak istiyordu.11

      Kadim topraklar iki süper güç karşısında çaresizdi. İki ülke arasındaki gizli mücadele yoğunlaşıyordu. İngiltere, Türkistan’daki üç hanlığı Rusya’ya karşı birleştirmeyi ve onları silahlandırıp savaşa sokmayı planlıyordu. 1841-1842’de Türkistan’a gelen İngiliz temsilcileri, Hokand ve Hive hanlıkları tarafından kabul edildi. Ancak, Buhara Emiri Nasrullah Han, İngilizlerin teklifini reddetti ve elçileri katlettirdi.

      1853’te Perovskıy, Hokand Hanlığı’na ait Ak Macit’in kuzey kapısına saldırdı. 400 savunucu, kılıç, mızrak ve tüfekle silahlanan 2500 kişilik bir orduya karşı direndi ve kaleyi 20 gün boyunca savundu. Ancak sonunda teslim olmak zorunda kaldı. 1860’ta Albay Dimmerman Pişpek’e saldırdı. 1 Mayıs 1864’te Evliya Ata ve 12 Haziran’da Türkistan şehri işgal edildi. Eylül ayında Çim-kent harap edildi ve teslim oldu12

      General Çernyaev Taşkent’i ele geçirmede o kadar dikkatli olmasına rağmen bu olay Rusya’nın uluslararası imajına zarar verebilirdi. Dolayısıyla Çarlık hükümeti sert generalin yerine sakin karaterli F. I. Romanovskıy’i getirdi. Yeni komutan her şeyden önce Hokand ve Buhara hanlıklarını ayırmaya, ortadaki tartışmalı alanlardan faydalanmaya çalışıyordu. Böylece 1866’da Hokand, Cizzak, Uratepa, Yeni-Kurgan işgal edildi.

      14 Temmuz 1867’de Türkistan Askeri Bölgesi ve Genel Valiliği kuruldu. Komutan ve vali olarak General K. P. Kaufman atandı. General bağımsız bir hükümdardı. Sadece krala karşı sorumluydu. O, çalışmalarına Türkistan’ın şan ve şerefi haline gelen Semerkant’ı işgal ederek başladı. 1868’de şehir Ruslara geçti. Buhara Emiri Amir Muzaffer, Kaufman’ın zor şartlarını kabul etmek mecburiyetinde kaldı.

      Aynı yıl General Kaufman, Hokand Hanı Hudayarhan ile bir anlaşma imzaladı. Bu şekilde işgal ettiği toprakları Ruslar için yasallaştırdı ve Rus vatandaşlarının sınırsız hak ve ayrıcalıklarını garanti etti. İstilaya karşı isyanlar başladı. Özellikle Kurbancan Dadhah’un (1811-1907) isyanı Rus hükümetini sarstı. Hudayarhan da Amir Muzaffer gibi Kaufman’dan halkın bu hareketini bastırmak için yardım istedi. Kaufman, hanlığı bitirip yerine Fergana Bölgesi’nin oluşturulmasını emretti.

      1870’lerde Harezm’e yürüyüşe başlandı. 1873’te Hazarasp teslim oldu. General Skobelev, Göktepe’nin Türkmen yerleşimini kana boğdu. 40.000 kişi kılıçtan geçirildi. Bu yılın 12 Ağustos’unda Hive Hanlığı da Ruslara geçti. 1880’lerin ortalarında Türkistan, Rusya tarafından tamamen işgal edildi. 1735-1885 yılları arasında Orenburg, Orta Asya’daki Rus hareketinin merkeziydi. Taşkent’in istilasından sonra bu görev ona geçti.13

      Kültürel Hayata Bir Bakış

      Türkistan Genel Valiliğinin kuruluşundan sonra Taşkent14 merkez olarak gelişmeye başladı. 1868’de ilk matbaa açıldı. 1871’den itibaren kitap yayımlanmaya başlandı. Daha sonra diğer illerde baskı makineleri ortaya çıktı. 1870 yılında Taşkent’te bir halk kütüphanesi açıldı. Öte yandan, Türkistan’ın sadece maddi değil kültürel mirasının yağmalanması da arttı. Yüzyıllardır korunan nadir el yazmaları ve kitaplar Rusya’ya götürüldü. Semerkant 1868’de ele geçirildiğinde General Abramov ünlü Hz. Osman'ın Kur’an’ını S. Petersburg’a gönderdi. Oryantalist A. L. Kun, General Kaufman adına Hive Sarayı’ndan 300 nadir eser aldı. N. Hanikov Buhara’da 166 seçilmiş eseri, V. L. Vyatkin Semerkant’ta 190 kitabı bu amaçla topladı.

      28 Nisan 1870’te ilk kez yayımlanan Türkistan Vilayetinin Gazetesi Türkistan’ın kültürel yaşamında önemli bir rol oynamıştır. Türkistan Genel Valisi’ne ait Türkestanskie Vedomosti gazetesine ek olarak yayınlanan gazetenin amacı şöyleydi: “Türkistan Genel Valisi’nin emriyle bu aydan itibaren Türkistan Gazetesi yayımlanacak. Bu gazetelerde, genel vali tarafından kamuoyuna tanıtılmaları için çeşitli valilik kararları çıkarılır ve ticaret hakkında çeşitli yeni raporlar yazılırdı. Bu gazete sadece Rusça değil, Özbekçe ve Kazakça da yazılmıştır.”15 Özbek basınının ilk örneği olan Türkistan Vilayetinin Gazetesi Rus hükümetinin ilgili insanları tarafından organize edildi ve “ileri gelen Rus kültürü” olarak teşvik edildi.

      1905-1917 yıllarında Rusya ve dünya tarihinde birçok siyasî olayın Türkistan’ın sosyokültürel hayatı üzerinde önemli bir etkisi oldu. Bunlar, başlangıçta 1904 Rus-Japon Savaşı ve Rusya’nın yenilgisi, 1905’te hükümete karşı ayaklanmalar ve sonuç olarak Çar II. Nikolay’ın 17 Ekim Manifestosu’nun yayınlanmasıdır. Ayrıca I. Dünya Savaşı ve Türkistan’daki millî hareketi, 1917 Şubat ve Ekim devrimleri gibi olaylar ve son olarak aynı yılın 27 Kasım’ında Türkistan Muhtarlığı’nın ilanı ve onun kanla bastırılması zikredilmistir.

      Kaufman’ın ülkenin kültürel hayatına bir başka katkısı ise Taşkent’te bir halk kütüphanesi kurmasıydı. Türkistan halkını yakından tanımaya, ülkenin tarihini ve coğrafyasını öğrenmeye önem veren Kaufman, dönemin tanınmış bilim adamlarını bu şehirde topladı. Orta Asya konusunda gazete ve dergilerde yazılan yazıları toplatarak 416 ciltlik bir külliyat (Turkestanskiy Sbornik) hazırlattı. Ayrıca, Türkistan’ın tarihi, arkeolojisi, etnografyası ve sanayisine dair resimleri toplayarak Turkestanskiy Al’bum adında 6 ciltlik bir eserin meydana gelmesine önemli katkı sağladı. Fakat kendisinden sonra vali olan General M. G. Çernayev bütün bu kültür faaliyetlerini para israfı olarak gördü ve kütüphaneyi dağıttı.

      Türkistan’daki yeni gelişmelerin ve kültürel değişimin en önemli unsurlarından sayılan ilk matbaanın 1868’de Taşkent’te kurulduğunu, ilk özel matbaanın ise 1877’de yine Taşkent’te açıldığını söylemek mümkündür. Hive Hanı Muhammed Rahim Han, 1874 senesinde bir saray matbaacısı tayin etmişti. Taş basması olan bu matbaa yerli bir matbaacı olan Atacan Adbalov tarafından işletiliyordu. Bu şahıs Rus mektebinde okumuş, taş baskıyı ise 1874-78 yılları arasında Hive’de bulunan bir İranlıdan öğrenmişti. Yerel matbaacılar tarafından kurulan ilk taş basma matbaalar, 1894’te Semerkant’ta, 1901’de Buhara’da, 1904’te Andican’da, 1906’da eski Taşkent’te ve 1909’da Nemengan şehrinde açıldı16.

      Orta Asya halklarının kültürünü ve sorunlarını yakından tanıyan ünlü bir misyoner ve Türkistan Vilayetinin Gazetisi müdürü Ostroumov, Türkistanlı aydınlarla yakın ilişkilerde bulundu. Abdurrauf Fıtrat ve Mahmud Hoca Behbudî gibi Ceditçi aydınların yazılarını gazetesinde yayınladı. Batıda tanınmış bazı edebî eserleri Özbekçeye tercüme ettirdi. Böylelikle Türkistanlılara Batı edebiyatını tanıttı.

      Türkistan’da Rusya’nın Siyaseti

      Kazan, Astrahan ve Başkurdistan’ı işgal edilirken Ruslar, yeni kazandıkları yerlerin halklarını zorla Hristiyanlaştırma siyasetini öne sürdürür. Askerî kumandanlar yanlarına ilim adamlarını alıyor, yerel halkı tanımaya çalışıyorlardı. Rus yönetimi kendileriyle ticaret yapan yerli tüccarların çıkarlarını koruyordu.

      İstila öncesinde ve sonrasında da Rusya hükümeti, Türkistan’a bir sömürge gözüyle baktıkları için ülkeye fazla bir yatırımda bulunmadı. Aynı zamanda Türkistanlıların geleneksel yaşam tarzına müdahale etmediler. Türkistan Genel Valisi

Скачать книгу


<p>11</p>

Begali Kasımov vd., Millî Uyanış Dönemi Özbek Edebiyatı (Taşkent: Maneviyet Yayınları, 2004) 5.

<p>12</p>

Kasimov, a.g.e., 5.

<p>13</p>

A.g.e., 8-9.

<p>14</p>

Kasimov. a.g.e., 10

<p>15</p>

A.g.e., 11.

<p>16</p>

S. Usmanov, vd. Özbekistan Tarihi. (Taşkent: “İktısat-Malıya Yayınevi, 2006) 218-231.