LITMIR.BIZ

Скачать книгу

bütün bu baş verənləri ürək ağrısı ilə izləyir və başa düşürdü ki, Osmanlı dövlətinin süqutu düşündüyündən də yaxındır. Daxili narazılıqların və xarici müdaxilələrin imperiyanı qısa vaxtda çökdürəcəyini şübhə eləməyən gənc zabit nəticədə vətənin taleyinin təhlükə altına düşəcəyini anlayırdı. Elə buna görə də xilas yolları barədə fikirləşirdi.

      Dəməşqdə olarkən xidmət elədiyi alayın polkovniki Mustafa Kamala bir nəfər sabiq hərbi həkimlə tanış olmağı məsləhət gördü. Həmin həkim İstanbulda olarkən hökumət əleyhinə «Vətən» adlı ictimai təşkilat yaratdığı üçün Suriyaya sürgün edilmiş, lakin burada da öz ideyalarından əl çəkməmişdi. Sabiq hərbi həkimlə tanışlıqdan sonra Mustafa Kamal anladı ki, qarşıya qoyulan məqsədlərə və hədəflərə çatmağın yolu təşkilatlanmaqdan keçir. Beləliklə, kiçik bir qrupla bərabər Vətən və Hürriyyət Cəmiyyətini yaratdı. Qəhrəmanımız başda Əli Fuad olmaqla bəzi dostları ilə birgə bu təşkilatı genişləndirmək, Yaffa, Qüds, Beyrut kimi şəhərlərdə onun şöbələrini qurmaq arzusunda idi. Hətta 1906-cı ildə rəsmi icazə olmadan Salonikiyə yollandı və doğulduğu şəhərdə də Vətən və Hürriyyət cəmiyyətinin yerli bürosunu açmaq istədi. Salonikidə artilleriya qoşununun baş müfəttişi general Şükrü paşa ilə görüşən Mustafa Kamal ona vəziyyətin təhlükəli hal aldığını, vətənin təhlükə altında olduğunu bildirdi, bu durumdan çıxmaq üçün yaratdığı cəmiyyətin işinə dəstək verməsini xahiş elədi. Lakin Şükrü paşa gənc zabitin söylədiklərini aqressiv qarşıladı və onun cəzalandırılması üçün hərəkətə keçdi. Mustafa Kamalı xidmət yerini qanunsuz tərk etdiyi üçün ağır cəza gözləyirdi. İntəhası məsələdən hali olan bəzi dostlarının tez-tələsik düzəltdiyi «xəstəliyə görə» dörd aylıq məzuniyyət kağızı onu cəzadan xilas etdi.

      Mustafa Kamal 1907-ci ilin oktyabrında yenidən Salonikiyə gəldi. Bu dəfə o, 3-cü ordunun baş qərargahında xidmət eləmək üçün doğma şəhərinə göndərilmişdi. Həmin vaxt Osmanlı ordusu daxilində narazılıqlar daha da böyümüşdü. Yəməndə, Makedoniyada və digər torpaqlardakı qoşunların zabit və əsgərləri əmək haqlarının gecikdirilməsinə açıq şəkildə etiraz edirdilər. Hərbi elitada da sultan rejimindən giley-güzarlar aydın eşidilirdi. Ümumi qənaət ondan ibarət idi ki, II Əbdülhəmid Osmanlını böyük sürətlə fəlakətə sürükləyir.

      Mustafa Kamalın məhz belə bir vaxtda Salonikiyə təyinat alması onun üçün göydəndüşmə oldu. Əhalisinin əksəriyyəti ticarətlə məşğul olan doğma şəhərdə Avropadan gələn inqilabi ideyalara rəğbət xeyli böyük idi. Bu da qəhrəmanımıza öz fikir və ideyalarını daha rahat şəkildə yaymaq, ifadə eləmək imkanı verirdi.

      1907-ci il oktyabrın sonlarında Mustafa Kamal və yaratdığı cəmiyyət «İttihad və Tərəqqi»8 partiyasına qoşulmaq qərarı verdi. Qəhrəmanımız əsasını Gənc türklərin təşkil elədiyi həmin təşkilatın başlıca hədəfi olan konstitusiyalı monarxiyanın9 qurulması uğrunda mübarizə aparacağına and içdi.

      31 mart hadisəsi

      Aradan səkkiz ay keçdi. 1908-ci ilin iyulunda «İttihad və Tərəqqi» hakimiyyətə gəldi və bununla da öz məqsədinə çatdı: ölkə konstitusiyalı monarxiya elan edildi! Prosesin uğurla başa çatması bu partiyanın mövcud rejimə qarşı İstanbul əhalisinin və şəhər qarnizonunun açıq dəstək verməsi sayəsində mümkün oldu. Belə ki, xalqın və ordunun üsyançıların tərəfinə keçdiyini görən Sultan II Əbdülhəmid 1908-ci il iyulun 24-də onların tələbini qəbul etdi.

      Lakin Mustafa Kamalın da məmnuniyyətlə qarşıladığı bu inqilab ümidləri doğrultmadı. Belə ki, Gənc türklər verdikləri vədlərin çoxunu həyata keçirə bilmədi. Aqrar islahatların aparılacağı, fəhlələrin və ordunun vəziyyətinin yaxşılaşdırılacağı, milli azlıqlara muxtariyyət veriləcəyi, xarici kapitalın məhdudlaşdırılacağı kimi vədlər elə söz olaraq qaldı. Bu da inqilaba dəstəyi zəiflətdi.

      Elə Mustafa Kamal da yaranmış vəziyyətdən müəyyən qədər narazı idi. Gənc türklər sultan hakimiyyətindən daha sərt siyasət yürüdürdü, önəmli vəzifələrə təyinatlar həyata keçirilərkən bilik və bacarıqlar deyil, başqa keyfiyyətlər nəzərə alınırdı.

      1909-cu ilin aprelində inqilab hökumətindən artan narazılıqları görən II Əbdülhəmid bu fürsəti dəyərləndirmək qərarına gəldi. Bir il öncə ona qarşı çıxan bəzi ordu birləşmələri də indi onun yanında idi. Nəticədə tarixə «31 mart hadisəsi» kimi düşən qanlı olaylar yaşandı. Belə ki, 1909-cu ilin 13 aprelində (Rumi təqvimlə 31 mart 1325-ci il) İstanbulda mövcud hakimiyyətə qarşı üsyan başladı. On üç gün davam edən üsyanın ilk günü hökumət istefa verdi, bununla da qiyamçı əsgərlər İstanbulda əsas söz sahibinə çevrildilər. Bir millət vəkili, bir nazir və saysız-hesabsız zabitin, əsgərin öldürüldüyü üsyan Salonikidəki 3-cü və Ədirnədəki 2-ci ordunun birgə qurduğu «Hərəkat Ordusu»nun İstanbula gəlməsindən sonra yatızdırıldı. «Hərəkat ordusu» ilə qarşı tərəf arasında üç gün davam edən döyüşlərdən sonra üsyançılar məğlub edildi, öncə fövqəladə vəziyyət elan olundu, ardınca isə II Əbdülhəmid taxtdan endirildi və sürgünə göndərildi, yerinə isə qardaşı V Mehmed Rəşad taxta çıxdı. Üsyana qoşulanlardan 70 nəfər edam edildi, 420 nəfər isə həbs olundu.

      Bu prosesdə mühüm rolu olanlardan biri də məhz Mustafa Kamal idi. Belə ki, o, «Hərəkat ordusu»nun baş qərargah rəisi vəzifəsini yerinə yetirirdi. Bununla belə, ordu İstanbula daxil olduqdan sonra vəziyyət dəyişdi: komandanlıq Hüseyn Hüsnü paşadan Mahmud Şevket paşaya, baş qərargah rəisliyi isə həmin vaxt 28 yaşı olan Mustafa Kamaldan minbaşı Ənvər bəyə keçdi. Bu qərarın verilməsində ən mühüm səbəblərdən biri kimi Mustafa Kamalla «İttihad və Tərəqqi»çilər arasındakı fikir ayrılıqları göstərilir. Həmin fikir ayrılıqları zaman keçdikcə daha aydın şəkildə özünü biruzə verəcəkdi. Belə ki, «İttihad və Tərəqqi» partiyasının elə 1909-cu ildə baş tutan qurultayında ordunun siyasətdən ayrılması və dövlət işlərinə müdaxilə etməməsi ilə bağlı mülahizələr irəli sürdü. Bu mülahizələr narazılıqla qarşılandı. Nəticədə Mustafa Kamal iki il öncə qoşulduğu təşkilatdan ayrılmaq qərarına gəldi. Ardınca 3-cü ordunun Təlimgah10 Komandanlığına təyinat alan qəhrəmanımız uzun müddət – 1914-cü ilədək Osmanlıda cərəyan edən siyasi və ictimai prosesləri sadəcə müşahidə etməklə kifayətləndi. Bu müddətdə alman generalı Litzmanın «Müharibə təlimi» əsərini türkcəyə çevirdi, eyni zamanda ordunun təlim-məşq toplanışlarından biri haqda müşahidələrini qələmə alaraq kitab şəklində dərc etdirdi. Ardınca isə Fransa ordusunun tarixə «Pikardiya təlimləri»11 kimi düşən toplanışını izləmək üçün dəvət olunan nümayəndə heyətinin tərkibində yer aldı.

      1911-ci ildə Mustafa Kamalla «İttihad və Tərəqqi»çilərin münasibəti daha da kəskinləşdi. Belə ki, həmin il italiyalılar Osmanlı imperiyasının Şimali Afrikadakı son torpaqlarını – Tripolitaniyanı12 ələ keçirmək üçün müharibəyə başladılar. Həmin vaxt Osmanlı ordusunun İstanbul baş qərargahına

Скачать книгу