Скачать книгу

isə marşal idi. Bu səbəbdən də Bosfordakı2 mülkündə yaşayan ailə İstanbulun həmin dövrdəki aristokrat zümrəsinə yaxın idi. Bir sözlə, Mustafa Kamal tamam fərqli mühitə düşmüşdü. Əli Fuadın sonralar yazdığına görə, «atası Mustafaya öz oğlu kimi yanaşırdı». Bu isə qəhrəmanımızın İstanbulda özünü çox rahat hiss etməsinə yol açmışdı. İstanbul Mustafa Kamalın mədəniyyətə vurğunluğunu birə-beş artırmışdı.

      Bununla belə, qəhrəmanımızı təəccübləndirən, eyni zamanda narahat edən məqamlar da az deyildi: Osmanlı paytaxtında əcnəbilər at oynadırdı, şəhərin ovaxtkı 870 minlik əhalisinin 130 min nəfəri xaricilər idi. Üstəlik, onlar İstanbulda önəmli mövqelərə sahib idilər. Hətta Mustafa Kamalın bir müddət sonra yaşamağa başladığı ailə pansionatının sahibi belə fransız qadın idi. Bu mənzərə Osmanlı dövlətinin 1820-ci illərdən daha da sürətlənən zəifləməsinin, xarici güclərin təsiri altına düşməsinin əyani isbatı idi.

      Hər ziyanda bir xeyir var. Mustafa Kamal İstanbulu bürüyən əcnəbilərdən çox şey öyrənirdi. O, məsələn, Gənc türklərin3 Parisdə nəşr edilən məqalələri ilə məhz qaldığı ailə pansionatının sahibi olan qadın vasitəsilə tanış olmağa başlamışdı. Bu məqalələr gələcəyin böyük dövlət adamının siyasi-ictimai dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. Mustafa Kamal xatırlayırdı: «Həmin məqalələr sayəsində mən və yoldaşlarım artıq dərk etməyə başlamışdıq ki, ölkədəki siyasi vəziyyət nə qədər ağır və ciddidir». Qəhrəmanımızın o dövrkü dostlarından Əzim bəy xatirələrində Mustafa Kamalın yuxarıdakı sözlərini daha da konkretləşdirir: «Gizlicə Namiq Kamalın4 əsərlərini oxumağa başlamışdıq. Onun yazdıqlarını öz aramızda müzakirə edir, Namiq Kamal sayəsində Sultan II Əbdülhəmidin5 Osmanlını uçuruma apardığının fərqinə varır, eyni zamanda azadlıq, parlamentarizm kimi anlayışları daha dərindən mənimsəyirdik. Görkəmli fransız inqilabçılarının da vaxtilə bu dəyərləri müdafiə etdiyini öyrənir, mövcud rejimin vətəni qorumaq iqtidarında olmadığına zərrəcə şübhə eləmirdik».

      Həmin vaxt Namiq Kamal artıq həyatda olmasa da, onun kitabları, məqalələri əldən ələ keçməkdə davam edir, nəticədə onun yeni və layiqli davamçıları meydana çıxırdı. Həmçinin Avropa, xüsusilə də fransız müəlliflərindən təsirlənən bu gənc türk ziyalıları ölkədə dərin, köklü islahatların zəruriliyinə şübhə etmirdilər. Onlar özlərini türk millətçiliyinin müdafiəçisi sayır, eyni zamanda türklərin hər hansı baxımdan qeyri-xalqların, o cümlədən, ərəblərin təsirindən xilas etməyə çalışırdılar. Bu Gənc türklərdən biri də Mustafa Kamal idi…

      Mustafa Kamalın inamı

      Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Osmanlı imperiyasının dayaqları laxlamağa başlamışdı. 1299-cu ildə qurulan bu qüdrətli dövlət öz əzəmətini itirir, sahib olduğu ucsuz-bucaqsız torpaqlar tədricən əlindən çıxırdı. Gənc Mustafa bu cür davam edəcəyi təqdirdə nəhəng imperiyanın uzun yaşamayacağına inanmağa başlamışdı. Onun Osmanlı dövlətinin aqibəti ilə bağlı ilk narahatlığı 1897-ci ildə ortaya çıxdı: həmin il osmanlılarla yunanlar arasında baş verən və tarixə «Otuz günlük müharibə» kimi düşən savaşdan türklər qalib çıxmış, ancaq Sultan II Əbdülhəmid böyük dövlətlərin təzyiqi qarşısında tab gətirə bilməmişdi. Nəticədə osmanlılar Afinanı ələ keçirib yunan təhlükəsini xeyli dərəcədə zərərsizləşdirə biləcəyi halda, geri çəkilməli və qarşı tərəflə İstanbul sazişinə imza atmalı olmuşdu. Bu sazişə əsasən, hazırda Yunanıstanın ən böyük adası olan Krit adası Osmanlı dövlətinin tabeliyində qalsa da, onun xristian vali6 tərəfindən idarə edilməsi razılaşdırılmış, üstəlik, döyüşlər zamanı ələ keçirilən Fessaliya7 yunanlara qaytarılmışdı. Müqavilənin ən arzuedilməz nəticəsi o idi ki, Krit adası faktiki olaraq muxtariyyət əldə etmişdi. Elə bu səbəbdən də sonralar, 1913-cü ildə adanın yunanlar tərəfindən işğalı xeyli asanlaşdı.

      Mustafa Kamal «Otuz günlük müharibə»nin atəşkəslə bitməsindən bərk məyus olmuşdu: «Müəllimlərimiz əminliklə bəyan edirdilər ki, biz bütün Yunanıstanı tuta bilərik. Lakin atəşkəs xəbərini eşidəndə kursantlar möhkəm sarsıldı. Hətta gənc zabitlərdən biri göz yaşını saxlaya bilməmiş, baş verənləri başımıza gələn böyük bir bəla kimi qiymətləndirmişdi. Ancaq buna baxmayaraq Manastırın küçələrində sevinc dolu yürüşlər təşkil olunur, «Yaşasın sultan!» şüarları səslənirdi. Həyatımda ilk dəfə idi ki, bu arzuya qatılmırdım…»

      Osmanlının gələcəyinə şübhə ilə yanaşan yalnız Mustafa Kamal deyildi. «Gün gələcək, bizim hökumət tamamilə dağılacaq, – Əli Fuadın atası İsmayıl Fazilə qonaq olan bir general Mustafanın da iştirak etdiyi söhbət əsnasında demişdi. – Ancaq güman etmirəm ki, onun yerində Avropa modelinə uyğun hakimiyyət formalaşsın».

      «Zati-aliləri, bu hökumətin yıxılacağına şübhə eləmirəm, – Mustafa Kamal nəzakətlə dillənmişdi, – Avropa ölkələrindəki idarəçiliyə bənzəyən hakimiyyət modeli isə mütləq yaranacaq. Lakin onun öz vaxtı var… Yeni nəsil arasında güvəniləsi adamlar az deyil».

      «Mustafa Kamal əfəndi, oğlum, görürəm ki, İsmayıl Fazil sənə münasibətində qətiyyən yanılmayıb. İndi mən onunla razılaşıram: ağıllı və cəsarətli bir gəncsən» – qonaq bunu dedikdən sonra bir anlıq susmuş və əlavə eləmişdi: «Aydın görürəm ki, sən Osmanlı ordusunun hazırkı zabitlərinin çoxundan daha iti ağıla və parlaq qabiliyyətlərə maliksən. Şübhə eləmirəm ki, ölkənin gələcəyinə böyük fayda verəcəksən. Önəmli dövlət adamı olacağına inamım sonsuzdur. Allahdan arzum odur ki dediklərim gerçək olsun!»

***

      İstanbuldakı hərbi akademiyanı yüksək göstəricilərlə bitirən Mustafa Kamal məhz bu səbəbdən dərhal baş qərargahda işə götürüldü. Kapitan rütbəsi alan gələcəyin böyük sərkərdəsi və siyasətçisi bununla da hərbi elitaya doğru ilk addımlarını atdı. O vaxtlar kapitan rütbəsi vəzifə pillələri ilə yüksəlmək üçün geniş imkanlar açırdı. Lakin Mustafa Kamal üçün proseslər gözlənilməz istiqamətdə inkişaf etdi: o, vaxtilə kursant yoldaşı olmuş bir neçə nəfərlə birgə həbs edildi.

      Mustafa Kamal hələ hərbi təhsil aldığı dövrdə dostları ilə bərabər azadlıq ideyalarını yayan gizli qəzet çap etdikləri üçün həbs təhlükəsi ilə üzləşmiş, lakin oxuduğu məktəbin komendantı onu və yoldaşlarını təhlükədən xilas eləmişdi. Eyni təhlükə kapitan rütbəsi ilə vəzifəyə başladıqdan az sonra yenidən ortaya çıxdı: bu dəfə də Mustafa Kamal hökumət əleyhinə fikirlərinə görə Əli Fuad və digər iki keçmiş kursant yoldaşı ilə birgə hədəfə gəldi. On gün həbsdə saxlanıldıqdan sonra azad edilən qəhrəmanımız öncə Osmanlını tərk eləyərək Avropaya üz tutmaq fikrinə düşdü. Ancaq tezliklə həmin fikrindən daşındı. İstanbulda qalaraq müdafiə etdiyi ideyalar uğrunda mübarizə aparmağı üstün tutdu.

      Lakin 1905-ci ildə Mustafa Kamal Dəməşqdəki 5-ci ordu sıralarına göndərildi.

Скачать книгу


<p>2</p>

Bosfor (və ya İstanbul Boğazı) – Qara dəniz ilə Mərmərə dənizini bir-biriləri ilə əlaqələndirən su keçidi və onun ətrafındakı ərazi

<p>3</p>

Gənc türklər (və ya jön türklər) – Osmanlı imperiyasının son dönəmlərində ortaya çıxan və Sultan II Əbdülhəmid (1842 – 1918) hakimiyyətinə müxalif olan gənc ziyalılara verilmiş ad

<p>4</p>

Namiq Kamal (1840, Təkirdağ – 1888) – Türkiyə şairi, jurnalist, nasir, tərcüməçi və ictimai xadim. Türkiyədə konstitusion fikirlərin yayılmasında böyük rol oynamışdır. Osmanlı dönəmindəki ilk konstitusiya layihəsinin (1876) hazırlanmasında iştirak etmişdir. Mədəniyyətdə Avropa istiqamətinin tərəfdarı olmuşdur. Hökumət əleyhinə çıxışları səbəbindən həbs olunub və 38 ay Kiprdəki Maqoz qalasında saxlanılıb.

<p>5</p>

Sultan II Əbdülhəmid (1842 –1918) –34-cü Osmanlı sultanı. 1876 – 1909-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.

<p>6</p>

Vali – Şərqin bəzi ölkələrində (Türkiyə və s.) şəhər, vilayət rəisi, qubernator

<p>7</p>

Fessaliya – Yunanıstanın şimal-şərqində Egey dənizi sahillərində tarixi bölgə. 1394-cü ildə Osmanlı dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş, 1881-ci ildə Yunanıstanın tərkibinə keçmişdir.