Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр - Адлер Тимергалин

Скачать книгу

теле» мәкаләсеннән алынган конкрет мисалларга күчик. Анда сүз куертырлык нәрсәләр байтак.

      Мәкаләгә ышансак, «мүк» сүзен руслар «мох» рәвешендә татардан кабул иткәннәр булып чыга. Татарча «мүк» сүзенең икенчел, ә русча «мох» сүзенең беренчел булуы турында мин бер язып та чыккан идем инде. Батулланы ышандыра алмаганмын. Хәзер инде аңа киңәшем шул гына: мондый чакларда татар теле этимологиясен тирәнтен өйрәнгән иң олы галимебез Рифкать Әхмәтьяновка мөрәҗәгать итегез.

      Пәке – пика. Бу сүз фарсы-таҗик телләреннән (паки, паку), ягъни, асылда, ул төрки сүз түгел һәм руска турыдан-туры Шәрыктан кергән. Хәер, кергән дип әйтү дөрес булып җитмәстер, чөнки рус теле үзе дә һинд-европа телләренә карый бит. Ә «пика» сүзе поляк һәм француз телләрендә дә бар.

      Сибү – сеять? Менә бу очракта рус сүзен татарчадан чыгару аеруча урынсыз. Русларның утрак тормышка күчүе тарихи яктан иртәрәк булган, игенчелек терминологиясе аларда алдарак һәм ныграк эшләнгән, шуңа күрә баерак та.

      Сука – соха. Рус сүзенең төрки телләрдән алынган булуы ихтимал. Ләкин Батулла болай дип тә өсти: «Соха» булып урыска керсә дә, урыс аннан «сохать» кәлимәсен чыгармаган, ә бәлки «пахать» дигән». Беренчедән, рус телендә сукалау, сөрү мәгънәсендә башта «орать» сүзе йөргән («орало» – сука тимере, «сошник»). Аннары рус телендәге шушы «сошник», «сохатый» (поши) кебек сүзләр безне барыбер уйланырга мәҗбүр итә, ягъни «сука»ны тәмам үзебезнеке итү өчен тагы дәлилләр сорала әле.

      «Тылмач» сүзе рус теленә, әлбәттә, татар теленнән кергән. Ләкин аның мәкаләдә китерелгән аңлатмасы халык этимологиясеннән башка нәрсә түгел (Нәкый Исәнбәттән алынган). Ә «толкователь» сүзен «талкып аңлатучы» дип татар нигезенә кайтарырга тырышу уңышсыз тәкъдим генә, ул берәүне дә ышандырмас. «Толкач» сүзе үзе үк тәфсилләп аңлатуга һәм дәлилләүгә мохтаҗ «тулыкчы» сүзеннән килеп чыкканмы? Ай-һай… Рус телендә гомер бакыйга булган «толкать» фигылен кая куясыз? «Толчок» сүзен? Шуны да белгертеп куйыйк: Владимир Даль үзенең «толковый» сүзлегендә «толкач»ның хәзерге вакытта безгә бик аңлаешлы «артыннан йөрүче» (ходатай) мәгънәсен теркәмәгән. Бу мәгънә ХХ гасыр, хәтта Совет чоры җимеше булса кирәк (Ушаков сүзлегендә һәм академик дүрттомлыкта бу мәгънә аерып күрсәтелгән инде, 17 томлыкта да бар).

      Русча «валек» сүзен татарча «үәлүк»тән чыгару белән дә килешеп булмый. Доктор Әхмәтьянов аны «бәләк»тән бөтен Идел – Урал даирәсенә таралган сүз дип уйлый (чуваш, мари, удмурт телләрендә дә бар).

      «Чулки» (сыңары – чулок) сүзенең рус теленә, чыннан да, татардан кергән булуы ихтимал, ләкин аның беренчел формасы «чолгау» булганга охшый. Батуллада теркәлгән чөлкә, инде рус казанында кайнап, кире үзебезгә кайткан сүз булыр.

      «Ямь» һәм «ямьче» сүзләренә килик. Боларның беренчесе мәкаләдә түбәндәгечә аңлатыла: «ерак араларны узганда туктап, юлаучыларның атларын ял иттерү, үзләре дә хәл алсын өчен корылган ятакханә, ашханә, коелы авылчык; ямьле урын (мәкаләдә бусы алдарак әйтелгән), оазис; почта йорты».

      Билгеләмә

Скачать книгу