LITMIR.BIZ

      Шафқатсиз тоғлар изтироби

      Алишер, “Шафқатсиз тоғлар” китобингизни сиҳатгоҳда ўқиб чиқдим. Тинимсиз изланаётганингиз, тарихий манбаларни синчиклаб ўрганганингиз “Худоёрхоннинг сўнгги кунлари”да яққол кўзга ташланади. Мавзунинг масъулиятини ҳис этиб, Қўқон хонлиги тарихига доир илмий тадқиқотлар, хотиралар, Аҳмад Заки Валидий, В. Наливкин, Н. Остроумов, Ибрат домла, тошкентлик қози Сатторхон Абдулғаффоров, Мулла Олим Махдум, Мирзаолим Мушриф ва бошқаларнинг китобларидан ўринли фойдаланибсиз. Бу манбаларда Худоёрхоннинг отаси Шералихон 1842 йили мен туғилиб ўсган Сафед Булон қишлоғидаги йиғинда оқ кигизга ўтқазилиб, Қўқон мамлакатининг хони деб эълон қилингани, оқ туя сўйилиб, элга тарқатилгани, шу табаррук жойдан Косонсой, Тўрақўрғон ва Чуст орқали Қўқонга юриш бошлангани айтилади. Мен учун янгилик бўлгани – ҳамқишлоғим, тарихчи олим Эркин Ҳайитбоевдан эшитганларимга қўшимча – рус олими В. Наливкиннинг ХIХ аср охирида рафиқаси билан икки йил Сафед Булондан сал тепароқда – дунёга машҳур Сариқ челак кўлига бораверишда жойлашган Нанай қишлоғида яшагани, маҳаллий аҳолининг турмуши, урф-одатларини ўргангани бўлди. Яна шуни билдимки, Шералихон Қўқон тахтига ўтиргач, унинг саводи чиқмаган, демакки, ёзув-чизувдан бехабар ўғиллари Худоёр ва Сўфибекка нанайлик машҳур мактабдор домла мулла Тошбой деган киши сабоқ берган экан.

      Абдулла Қодирий ўтган асрнинг 20-йилларида Қўқонга келиб, Худоёрхоннинг ўша пайтда ҳаёт бўлган хотинларидан бири Розиябегим билан учрашгани илмда бор гап. Ҳабибулла Қодирийнинг отаси ҳақидаги хотираларида хонлар давридаги Қўқоннинг йирик уламоларидан бири, мўътабар диний арбоб Миён Фазл Ваҳҳобнинг фожиали севгиси тилга олинади. Бу табаррук зот Худоёрхонга пир мақомида бўлган экан. Аммо…

      Хонликлар тарихига кўз ташласангиз, турли офатлар, эл-улус бошига тушган мислсиз кулфатлар, аёвсиз қатлларнинг сабаблари маълум бўлади. Имон-эътиқоди суст, сотқин, хиёнаткор кишилар ҳукмдорларга яхши кўриниш, бирор мансабга илиниш, ёғли луқмадан четда қолмаслик илинжида ҳарамни бокира ҳурилиқолар билан тўлдиришга ҳаракат қилганлар. Бундай кишилар Худоёрхон ўрдасида ҳам бўлганини асарда ғоят таъсирчан қилиб кўрсатибсиз. Улар хонни Миён Фазл Ваҳҳобнинг ҳуснда тенгиз хотини борлигидан хабардор қиладилар. Ҳирс-ҳавас жазавасига тушган тийиқсиз хоннинг буйруғига биноан, қўшмачилар эшон хонадонига бориб, сулув аёлни кўриб, оғзилари сув очиб қайтади. Бу аёл ўша – Абдулла Қодирий билан суҳбатлашган Розиябегим эди.

      Худоёрхон Розиябегимни ўрдада уюштириладиган зиёфатга таклиф эттиради ва уни шу ерда тунаб қолишга мажбур қилади. Тунда меҳмон аёл ётган хонага… хон кириб келади. Ҳарамда икки-уч кун қолиб кетган Розиябегимдан бўлган воқеа тафсилотини эшитган ориятли эшон хотинини уч талоқ қўяди ва уни ўн тўрт арава сеп билан хон ўрдасига қайтариб юборади. Ҳажр азобида куйиб-ёнган эшон шаҳарда тарқаган гап-сўзларга чидамай, Қўқондан бош олиб чиқиб кетади ва Ўш шаҳрига туташ тоғдаги ғорда садоқатли шогирдларидан бири билан дарвешона ҳаёт кечира бошлайди. Аммо орадан қирқ кун ўтар-ўтмас чўпдай озиб, шамдай куйиб адойи тамом бўлади. Ўлими олдидан шогирдига: “Мулла Абдулбоқи, менга яқинроқ келиб, оғзимни ҳидланг-чи, ниманинг ҳиди келаяпти?” дейди. – “Кабоб ҳиди келяпти, устоз, кабоб” дея жавоб беради шогирди. Миён Фазл Ваҳҳобнинг жигари ҳажр оловида қоврилиб кетган экан…

      Тақдир бундай номусли зотни хўрлаган Худоёрга умри сўнггида бундан-да оғир жазо – ватангадоликни ҳозирлаб қўйганини кўринг…

      Бугун ижодкорлар орасида тарихий мавзуда қалам тебратаётганлар кўп. Бу – яхши, албатта. Тарихини билган ва уни идрок этган халқ йўлидан адашмайди. Аммо… билган ҳам, билмаган ҳам тарихнавислик қилса, бир асардаги тўқима образ бошқа бир асарга тарихий шахс бўлиб кирса, бадиий тўқима меъёридан ошса, таниқли шахслар тўғрисидаги “қўлбола” талқинларнинг чеги-чегараси бўлмаса, бунга бефарқ бўлмаслигимиз керак. “Қиз Жибек” бадиий фильми билан боғлиқ “асрга татигулик” янглишув, афсуски, бошқа соҳаларда, жумладан, бадиий адабиётда ҳам кузатилмоқда. Ён-атрофларимизда чоп этилаётган мактаб дарсликларида у ёки бу миллатнинг алоҳидалиги, улуғлиги ва беҳад қадимийлиги даъвоси қучайиб бораётгани, одоб билан айтганда, ажаб-ланарлидир.

      Олис ўтмиш воқелигини тўғри идрок этиш, моҳиятини бугунги ўқувчига бузмай, камитмай, бошқа либосга ўрамай, ортиқча бўрттирмай етказиш ўтамасъулиятли, ҳам илмий, ҳам ижодий ҳалолликни талаб этадиган иш. Тарих фанлари доктори, профессор Мирсодиқ Исҳоқов бу вазифани қуйидагича ифодалайди: “Тарих ўтмиш экан, унга нисбатан тарихчи ўз мақсадлари, қарашлари орқали кириб боради. Яъни, тарихни тарихнинг ўзидан холи тадқиқ қила олмайди… Ўтмишни билишда тарихий маълумотларнинг аслияти қанчалик ҳаққонийлиги ёки сохталиги масаласи (тарихнависнинг) диққат марказида турмоғи лозим. Кўп ҳолларда муайян вазият тақозоси билан воқеанинг тафсилоти сохталаштирилган бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда манбалар, агар уларнинг вариантлари бўлса, қиёсий ўрганилиши зарур бўлади…”

      Шу қисқа иқтибосда кўп масала нарса кундек равшан бўлиб турибди: мозийшунос ўз ишига қандай

Скачать книгу