LITMIR.BIZ

      İndi isə insan laqeydliyinə misal olaraq bir fakt gətirək. Sen-Pyer şəhəri Martinika adasının şimal hissəsində yüksələn Mon-Pele vulkanının yaxınlığında salınmışdı. Buranın gözəl iqlimi və təbiəti, dəniz suyunun təmizliyi və vulkanın son dərəcə gözəl görünüşü adamı valeh edirdi. Yaşamaq üçün bundan yaxşı yer tapmaq çətin idi. Bəzilərinə elə gəlirdi ki, Mon-Pele bir çox onilliklər ərzində öz yamacını kül və şlaklarla çirkləndirən adi dağdır. Buna görə də 1902-ci ilin may ayında kül və şlakların tullantıları iri dağın çiyinlərinə töküldükdə heç kim narahat olmadı. Bir növ, boş şey olduğunu düşündülər. Söhbətlərin əsas mövzusunu əvvəlki kimi şəhər qubernatorunun seçkiləri təşkil edirdi. Qubernator özü də iqamətgahında sakitcə işinə davam edirdi.

      Lakin mayın 8-i saat 750-də dəhşətli partlayış vulkanı silkələdi. Tüstü sütunu səmanın yüksəkliyinə qalxdı. Saat 752-dir. Qara bulud, buxar burumları ani olaraq şəhəri örtdü. Qızğın burağan saatda 160 kilometr sürətlə hərəkət edirdi. Saat 8-də şəhərin 26 min sakini artıq məhv olmuşdu.

      Qubernator da öz sarayından çıxmağa imkan tapmadı.

      Yer üzündən silinən Sen-Pyerdə ancaq bir nəfər sağ qalmışdı. Bu, məhbus idi. Vulkanın ağzından çıxan qara bulud hər şeyi və hamını yandırmışdı. Temperatur 1000 dərəcəyə çatmışdı. Közərən burağan boşalmış küçələrdə qalınlığı 30 santimetr olan toz və qırıq yığınları saxlamışdı.

      Bax beləcə, əgər insanlar vulkanla yanaşı məskunlaşıb laqeydlik göstərərlərsə, faciəli hadisələr baş verə bilər.

      Partlayıcı dalğalar Yer kürəsini üç dəfə dövrə vurmuşdur

      1883-cü ildə Krakatau vulkanı gözlənilmədən püskürməyə başladı. Bu vulkan Zond boğazında sıx məskunlaşmış Sumatra və Yava adaları arasındakı Malay arxipelaqının eyniadlı kiçik adasında yerləşir. Bu vaxta qədər 300 ilə yaxın bir müddət ərzində yatan vulkan təhlükəli hesab edilmirdi. Püskürmə kül və qazların atılması ilə başlandı. Bunlar adanın çevrəsi boyunca əmələ gələn kənar kraterlərdən müxtəlif qüvvələrlə ayrılırdı. Bundan üç ay sonra sürətlə artan yeraltı uğultu eşidildi. Külün qara buludları 30 kilometr hündürlüyə qalxaraq günəşin qabağını kəsdi. Gündüz gecəyə çevrildi. Bir neçə saat ərzində ətraf adalar metr yarım qalınlığında küllə örtüldü. Tüstü ilə yanaşı, qara buluddan yerə daş parçaları və kül, havada olan qatılaşmış lava hissəcikləri yağırdı. Hava güclü elektriklənmişdi. Şimşək boşalmaları zülmətdə çətinliklə görünürdü.

      Güclü partlayışlar növbəti günün səhərinə kimi davam etdi. Sübh vaxtı qeyri-adi qüvvəyə malik partlayış eşidildi. Dənizdə otuz metr hündürlüyündə dalğalar qalxdı. Onlar sahilə yürüyərək meşələri, tarlaları, şəhərləri, kəndləri və dəmir yollarını süpürüb aparırdı. Kül tullantıları yağışı, partlayışlar və külək həmlələri ancaq üçüncü günün sonu kəsildi. Qara buludlar çəkildikdən sonra Krakatau adasının böyük bir hissəsinin yox olduğu göründü. O, sadəcə, yer üzündən silinmişdi. Adanın yerində diametri 3 kilometr və dərinliyi 300 metrə çatan nəhəng vulkan çalası – kaldera əmələ gəlmişdir. Bu söz yunan dilindən “tiyan” kimi tərcümə olunur.

      Zond boğazının sahili dəhşətli səhralaşma şəklində idi: tarlaların məhsuldar torpağı qayalara çevrilmişdi; kökündən çıxarılmış ağaclar çox uzaqlara atılmış, hər yer xarabaya dönmüşdü; ətraf insan və heyvan meyitləri ilə dolu idi. Krakataudan 20 kilometr aralıda yerləşən Sebezi və Serani adalarında bütün əhali məhv olmuşdu. Qəza rayonunda qurbanların sayı 40 min insana çatmışdı.

      Kaldera

      Vulkanoloqların çıxartdıqları nəticəyə əsasən, ilk partlayışın səbəbi vulkan kanalının keçmiş, çoxdan unudulmuş vulkan maddələri ilə bağlanması olub. Təzyiq artmış, dərinliklərdən maqmatik qazlar daxil olmuş və tıxac vurulub çıxarılmışdır. Bunun nəticəsində vulkanın ağzından keçən dəniz suyu közərmiş lava ilə birləşib partlayıcı buxar-su qarışığını yaratmışdır. Sonrakı partlayışlarla dağılan vulkanın yerində yaranan kaldera isə, öz növbəsində, bir anın içində dəniz sularının altında qaldı.

      Partlayışın gücü ilə vulkanın kraterindən 18 kubkilometr qırıntı və kül atılmışdı. Kül hissəcikləri böyük bir hündürlüyə qalxaraq orada səpələnmişdir. Dünyanın hər bir yerində üfüqlər yaşıl və tünd-qırmızı rəng aldı. Digər maraqlı optik hadisələr də müşahidə olundu. Zond boğazında hündürlüyü 30–35 metr olan sunami dalğaları Hind okeanı ilə Madaqaskara, Sakit okeanla isə Amerikanın qərb sahillərinə doğru yayılmış, onların təsiri hətta Atlantikanın sahillərində də hiss olunmuşdu. Dünyanın müxtəlif nöqtələrindəki meteoroloji stansiyalar Yer kürəsini üç dəfə dövr edən partlayış dalğalarının yaratdığı atmosfer təzyiqinin dəyişməsini qeyd edirdi. Partlayış səsləri 3000 kilometrdən böyük radiusda Şri-Lanka, Avstraliya və Filippində eşidilirdi.

      Lava öz yolunda hər şeyi yandırır

      Yavadan şərqdə, Sumbava adasında yerləşən Tambora vulkanı 1815-ci ildə partladı. Püskürmə 60 min insanın həyatını apardı və yaxın ərazilərdəki bütün əkinləri, ev heyvanlarını və ehtiyat ərzağı məhv etdi. Nəticədə eyni sayda insan da aclıqdan məhv oldu. Partlayan vulkanın yuxarısında diametri 6,5 kilometr və dərinliyi 700 metr olan krater yarandı. Yer səthinə 180 kubkilometr kül atıldı.

      Vulkan külü – dərinliklərdən qalxan qazların təzyiqi altında havada közərən kiçik lava hissəcikləridir.

Скачать книгу