Скачать книгу
carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego
Chowańszczyzna. [przypis edytorski]
93
Trubecki, Aleksiej Nikitycz herbu Pogoń Litewska (ok. 1600–1680) – ostatni książę Księstwa Trubeckiego w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1634–1645) i później w granicach Rosji (1660–1672), ojciec chrzestny cara Piotra I, w czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził południową grupą wojska carskiego, do historii przeszła tzw. rzeź Trubeckiego w Mścisławiu. [przypis edytorski]
94
Buturlin, Wasilij Wasiljewicz (zm. 1656) – rosyjski bojar, dyplomata i wojskowy, w czasie ugody perejasławskiej w 1654 przyjął przysięgę od starszyzny kozackiej na wierność państwu moskiewskiemu, na początku wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 wraz z Bohdanem Chmielnickim dowodził połączonymi wojskami rosyjsko-ukraińskimi. [przypis edytorski]
95
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
96
Potocki, Stanisław herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667) – hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]
97
Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; kolejne omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
98
awizy (z fr. avis: zdanie, ostrzeżenie, doniesienie) – pisemne zawiadomienia. [przypis edytorski]
99
deputat (z łac.) – wysłannik, przedstawiciel. [przypis edytorski]
100
egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis edytorski]
101
Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący na przedzie) – przydomek Marsa, boga wojny. [przypis edytorski]
102
siostrzan – siostrzeniec. [przypis edytorski]
103
stentorowy głos – głos gromki, donośny jak głos Stentora, herolda opisanego w Iliadzie. [przypis edytorski]
104
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis edytorski]
105
splantować – wyrównać grunt; tu: zrównać z ziemią, pokonać. [przypis edytorski]
106
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis edytorski]
107
regimentarz – zastępca hetmana; tymczasowy dowódca; określenie używane w XVII–XVIII w. [przypis edytorski]
108
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
109
in liberis suffragiis (łac.) – w wolnych wyborach. [przypis edytorski]
110
inwidia (z łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis edytorski]
111
unanimitate (łac.) – jednomyślnie, jednogłośnie. [przypis edytorski]
112
vivat (łac.) – niech żyje. [przypis edytorski]
113
dux (łac.) – wódz. [przypis edytorski]
114
modestia (łac.) – skromność. [przypis edytorski]
115
przyrodzenie (daw.) – natura, charakter, właściwości. [przypis edytorski]
116
tentować (z łac.) – zabiegać, starać się. [przypis edytorski]
117
przecz (daw.) – dlaczego. [przypis edytorski]
118
fatum (łac.) – los; tu M. lm fata. [przypis edytorski]
119
dyskordia (z łac.) – niezgoda, skłócenie. [przypis edytorski]
120
buńczuk – drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej. [przypis edytorski]
121
konfidencja (z łac.) – zaufanie, zażyłość. [przypis edytorski]
122
wiwenda (daw., z łac.) – żywność, prowiant. [przypis edytorski]
123
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
124
vacans (łac.) – wolne miejsce, wakat. [przypis edytorski]
125
oktawa – właśc. oktawa kolubryna, działo średniej wielkości, kalibru do 70 mm. [przypis edytorski]
126
nunquam (łac.) – nigdy. [przypis edytorski]
127
fawor (z łac.: przychylność, życzliwość) – wyróżnienie. [przypis edytorski]
128
Honores mutant mores (łac.) – godności zmieniają obyczaje. [przypis edytorski]
129
exemplum (łac.) – przykład; tu: przykładem jest. [przypis edytorski]
130
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]
131
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
132
paralusa (daw.) – paraliż; do paralusa: do cholery, do diabła. [przypis edytorski]
133
stojąć – stoją ci. [przypis edytorski]
134
znosić – rozbijać, pokonywać. [przypis edytorski]
135
et haec facienda, et haec non omittenda (łac.) – i to trzeba zrobić, i tamtego nie zaniedbać. [przypis edytorski]
136
stawa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: staje. [przypis edytorski]
137
spyża (daw.) – prowiant, żywność. [przypis edytorski]
