LITMIR.BIZ

Скачать книгу

      Müharibəni hər kəslə etmək olar, sülhü isə yalnız ləyaqətlilərlə bağlayarlar.

Fateh Sultan Mehmed

      İki dəfə taxta çıxan II Murad

      X əsrin sonlarına doğru türk boylarının Orta Asiyadan üzü Aralıq dənizinə – Kiçik Asiyaya köçü başladı. Onlar Xəzər dənizindən Aralıq dənizinə qədər geniş əraziyə yayıldılar. Xüsusilə indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Anadoludakı yüksək yaylalarla bu türk boylarının qoyub gəldikləri çöllərin təbii şəraiti arasında xeyli uyğunluq vardı. Anadolu torpaqları istər bitki örtüyü, istərsə də iqlim cəhətdən köçəri türklərə öz dədə-baba yurdlarını xatırladırdı.

      Sözügedən tayfalardan biri – Qayı boyu Mərmərə dənizi yaxınlığındakı İznikdə yerləşmişdi. Qayı bəyi Osmanın adı ilə adlanan osmanlılar parçalanaraq zəif düşən Bizansla qarşı-qarşıya qalmışdılar. Onlar ucsuz-bucaqsız Bizans torpaqlarına sahib olmaq, bununla da həm bol qənimət ələ keçirmək, həm dinlərini yaymaq, həm də ümumilikdə daha böyük əraziyə sahib olmaq istəyirdilər.

      Nəticədə, 1325-ci ildə İznikin də daxil olduğu indiki Bursa şəhəri ələ keçirildi. 1299-cu ildə qurulan Osmanlı dövlətinin həmin vaxtadək paytaxtı Söğüt idi. Bursanın fəthindən sonra isə məhz bu şəhər düz 35 il osmanlıların paytaxtına çevrildi. 1389-cu ildə indiki Kosova ərazisində tarixi döyüş baş verdi və Serbiya türklər tərəfindən ələ keçirildi, serb hökmdarı 60 yaşlı Lazar Xrebelyanoviç isə qətlə yetirildi. Lazarın sadiq adamlarından biri Osmanlı padşahı Sultan I Murada sui-qəsd təşkil etdi, onu öldürərək ağasının qisasını aldı.

      Tarixə «Kosova Meydan müharibəsi» kimi düşən həmin tarixi döyüşdən sonra osmanlılar böyük dəstələr şəklində Avropanın cənub şərq hissəsində – Balkan yarımadasında məskunlaşmağa başladılar. Beləliklə də, həmin ərazidəki yerli xalqların «barbar» adlandırdıqları türklərin dövrünə görə olduqca mükəmməl təşkilatlanmış, nizami ordusunun Orta Avropaya doğru yolu açılmış oldu. Həmin ordu qısa müddətdə böyük uğurlara imza atdı. Bunda xristian aləminin daxili ixtilaflar nəticəsində gücsüz, parçalanmış vəziyyətdə olması da mühüm rol oynadı.

      XV yüzillik Avropa üçün olduqca pis başlamışdı: aclıq, qıtlıq at oynadır, üstəlik, yoluxucu xəstəliklər, xüsusilə qara vəba yeni yüzilliyin əvvəllərindən etibarən bu qitəni ağır sınaq qarşısında qoyurdu. Bunlar azmış kimi, İngiltərə ilə Fransa arasında 1337-ci ildə başlayan və xırda fasilələrlə hələ də davam edən, sonralar tarixə «Yüzillik müharibə» kimi düşəcək qorxunc savaş da Avropanı heydən salmaqda idi.

      Həmçinin Roma papalığının 1309-cu ildə Fransada yerləşən Avinyon şəhərinə köçürülməsi xristian dünyasındakı qütbləşməni dərinləşdirmiş, dini parçalanmaya yol açmışdı. Hər təzə gələn papanı yüz illər öncə onlardan ayrılmış Konstantinopol (indiki İstanbul) kilsəsilə əlaqələri bərpa etmək kimi çətin vəzifə gözləyirdi. 1439-cu ildə Florensiyada kilsədaxili birlik əldə olunsa da, bu ruhani təbəqənin böyük əksəriyyəti tərəfindən rədd edildi. Getdikcə artan Osmanlı təhlükəsinə baxmayaraq yunan keşişlər latınlara qarşı kin bəsləməkdən əl çəkmirdilər.

      Osmanlıların Konstantinopol və Orta Avropaya basqınlarının qarşısını almaq vəzifəsini papalıq öz öhdəsinə götürmüşdü. Lakin onun bu işdə aciz qaldığı get-gedə daha aydın görünürdü.

      Düzdür, XV əsrin əvvəllərində avropalıları müəyyən qədər rahatladan tarixi hadisə də baş vermişdi: 1402-ci ildə Osmanlı sultanı I İldırım Bəyazid Ankara yaxınlığındakı tarixi döyüşdə Əmir Teymur tərəfindən darmadağın edilmişdi. Sultanın ölümündən sonra isə oğulları arasında hakimiyyət qovğası başladı. Bir sıra tədqiqatçılar məhz həmin səbəbdən o dövrü Osmanlı tarixinin «fitrət (qarışıqlıq – red.) dövrü» adlandırırlar. Lakin çox keçmədən Osmanlı xanədanında işlər yoluna düşdü. Sultan II Murad hakimiyyətə gəldi. O, I Bəyazidin oğlu I Mehmeddən olan nəvəsi idi.

      Sultan II Murad sülhə meyilli təsir bağışlayırdı. Onun ilk məqsədi Ankara məğlubiyyətindən sonra xeyli sarsılan xanədanın gücləndirilməsiydi. Yeni sultan Osmanlı torpaqlarını genişləndirmək əvəzinə, əlindəki torpaqlarda qayda-qanunu bərpa etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.

      Bir müddət sonra Osmanlı türklərinin çoxdankı xəyalı olan Konstantinopolu almağa cəhd göstərdi. Lakin Anadolu bəylərinin qiyama qalxa biləcəyindən çəkinərək şəhərin mühasirəsini qaldırmağa məcbur oldu. Düzdür, II Murad bir çox hərbi yürüşlər keçirmiş, xanədanın torpaqlarını xeyli genişləndirmiş, lakin hakimiyyəti boyunca Osmanlı dövlətinin qonşuları ilə dinc şəraitdə yaşamağa çalışmışdı. Onun sadə həyat tərzinə üstünlük verdiyi, çox kitab oxuduğu, elm və incəsənətə böyük hörmət bəslədiyi də məlumdur.

      Sultan II Murad taxta iki dəfə çıxıb. 1444-cü ildə sultanlıqdan çəkildiyini və taxtı oğlu Mehmedə tapşırdığını bildirib, özü isə bundan sonra ruhani həyat keçirəcəyini deyib. Lakin bundan az sonra Macarıstan kralı I Vladislavın yürüşə keçdiyini eşidərək sultan titulu olmadan Anadolu hərbi birliklərini toplayıb və savaşa yollanıb. 1444-cü il noyabrın 10-da Osmanlı ordusu ilə xaçlılar arasında indiki Bolqarıstan ərazisində yerləşən Varnada tarixi döyüş baş tutub. Həmin döyüş zamanı Macarıstan kralı I Vladislav öldürülüb, ardınca isə başı kəsilib. Osmanlılarla sülh anlaşmasını pozduğu üçün onun kəsilmiş başı və barış sazişi eyni nizəyə taxılaraq döyüş meydanında gəzdirilib. Bundan sonra tamamilə ruhdan düşən xaçlı ordusu pərən-pərən düşüb.

      II Murad qazanılan qələbə münasibətilə qonşu dövlətlərə göndərilən bütün fəthnamələrin oğlu II Mehmedin adından yollanmasını əmr edib. Təxminən iki il sonra – 1446-cı ilin may ayında sədr-əzəm1 Çandarlı Xəlil paşanın çağırışıyla yenidən taxta qayıdıb. Bunun səbəbi Avropadan Osmanlıya qarşı təhdidlərin artması və yeni bir müharibənin qaçılmaza çevrilməsiydi.

      On iki yaşlı padşah

      1444-cü ilin avqustunda II Mehmed ilk dəfə taxta çıxarkən vur-tut 12 yaşı vardı. O, 1432-ci il martın 30-da Osmanlı dövlətinin ovaxtkı paytaxtı Ədirnədə dünyaya gəlmişdi. Adı Hüma Xatun olan anasının xristian əsilli kölə olduğu iddia edilir. Deyilənə görə, II Mehmedin anasının fransız, ya da italyan əsilli olması barədə söz-söhbətlər yayılıbmış. Böyük ehtimalla bu yalandır. Çox mümkündür ki, Hüma Xatun ya Serbiya, ya da Makedoniya əsilli köləydi.

      Bəzi iddialara görə, II Mehmed anasına qarşı heç də böyük bir sevgi duymazmış, bunun da səbəbi doğulduğu gündən etibarən dayə xatun tərəfindən böyüdülüb boya-başa çatdırılması imiş. Ümumiyyətlə, gələcəyin qüdrətli hökmdarının anası ilə bağlı bilgilər çox azdır və kifayət qədər mübahisəlidir.

      1443-cü ilin yazında II Mehmed Osmanlı qayda-qanunlarına əsasən, təcrübə toplamaq üçün Manisaya vali təyin edildi. Bu zaman onu təlim-tərbiyəsinin tapşırıldığı iki şəxs – Kasapzadə Mahmud (və ya Vəli Mahmud paşa) ilə Nişancı Abdullah müşayiət edirdi.

      Lakin gəlin tələsməyək və bir az əvvələ qayıdaq. Əslində II Murad oğlunun təlim-tərbiyəsi ilə gec maraqlanmağa başlamış və bu zaman onun təhsilə hədsiz laqeyd münasibət bəslədiyini görmüşdü. Olduqca mürəkkəb xarakterə malik olan II Mehmed yazıb-oxumaqdan çox hərb sənətinə maraq göstərirdi. Üstəlik, ənənəyə görə, o, Quranı başdan-ayağa əzbərləmək məcburiyyətindəydi. Lakin ona dərs deyən mollaları ciddiyə almır, laqeyd münasibət sərgiləyirdi. İşi belə görən II Murad axırda oğlunun təlim-tərbiyəsini dövrünün görkəmli din alimlərindən biri Molla Osman Güraniyə (1410–1488) tapşırdı. Lakin II Mehmed əvvəl-əvvəl ona da isinişməyə çətinlik çəkir, şıltaqlıqlarından qalmır, ipə-sapa yatmaq istəmirdi.

      Axırda Molla Gürani dəyənəyini işə salmalı oldu, balaca şahzadənin qollarına vuraraq dedi: «Bax bu sənin itaətə gəlməyin üçündü. Haydı, indi oxuyub yazmağa!» Həmin gündən II Mehmed ciddi şəkildə dərslərinə başladı. Vaxtı gəlincə bu çalışqanlığı onu təkcə görkəmli hökmdara yox, eyni zamanda Şərqin ən mədəni,

Скачать книгу