LITMIR.BIZ

Скачать книгу

Güllü Karanfil

      Gagauz Leksikologiyası

      AVTORDAN

      Dil – insanı insan yapan, halkı halk yapan bir varlıktır. Dildä korunmuş ölä laflar, angıların yardımınnan biz gideriz geçmiş vakıtlara, göreriz bizim evelki yaşamamızı, komuşularımızı, aramızda yaşanmış baalantıları. Dil belli eder toplumun etnogenezini, psihologiyasını, dünnääya bakışlarını.

      Bu kiyatta toplu benim 2000-ci yıldan beeri bu 2012-ci yıla kadar leksikologiyaylan, dildä olan problemalarlan baalı bilim yazılarım. Bu yazılar 4 dildä (gagauzça, azerbaycanca, türkçä, rusça) Azerbaycanda, Türkiyedä, Moldovada, Romuniyada, hem başka devletlerdä türlü bilim dergilerindä hem kiyatlarda çıktı.

      Gagauz dilindä yannış yazılan esap ettiim (er «земля», eni «новый», er «седло», en «рукав») lafları, dooru esap ettiim gibi vererim yeni, yen, yer, eer, hem b. bununnan da bu problemanın çözülmesi için başka dilcilerin dä bakışlarını öneltmää isteerim.

      Umutlanêrım, ani bu yazılar başka genç aaraştırmacılara örnek olacek da gagauzların dil aaraştırmacıları çokalacek.

      Saygıylan

      GAGAUZ FOLKLORUNDA ARHAİZMALAR

      Halkın geçmişi, yaşamak koşulları, istekleri, kazandıı uurları, halkı aarıdan hem sevindirän olaylar halkın folklorunda çok gözäl bir biçimdä korunêr. Folklor her zaman humanitar bilimcilär (tarihçilär, etnograflar, soţiologlar, literaturacılar, dilcilär) tarafından aaraştırılêr. En dolgun, en dooru materiallar folklorda bulunêr. Folkloru aaraştırarkan geçmişlerdä halklararası ilişkilär, aralarında yaşanan hoş hem kötü olaylar da belli olêr.

      Gagauz halkı uzun zaman Balkannarda türlü kökenni halklarlan birerdä yaşamış. Bu komuşuluk zamanı gagauz dili yaşamış, hem gelişmiş, hem kaybetmiştir. Tanınmış bilimcilär, gagauz dilinin korunmasına şaşêrlar. Dilin, türlü zorluklara bakmayarak, yaşaması onun geçmişinä, köklerinä, adetlerinä, dininä saygıdan geler.

      Gagauz dil tarihinin üürenilmesi folklorsuz düşünülämäz. Belli, ani hem Rumın, hem Rusiya İmperiyaları zamanı gagauz dilindä lafetmää yasak edilmişti. Okullarda hem uşak başçalarında, küüyün ofiţial iş yerlerindä gagauzça lafetmää olmazdı. Dil yaşadı sade aylelerdä! Folkor sa korundu küüdä yapılan kız derneklerindä, düünnerdä, horularda, sokakta. Gagauzlara ofiţial yazı verildiktän sora yavaş-yavaş başlanıldı toplanmaa folklor. Da salt 1969-cu yılda Nikolay Baboglu «Gagauz folkloru» kiyadını çıkardı, neredä Kıpçak küüyündän folklor örnekleri toplu. Bundan sora folklor araştırmacıları M. Durbaylo, S. Kuroglu, E. Kvilinkova, L. Baurçulu, S. Koca, T. Arnaut, G. Gaydarcı hem t. b. da folklor örneklerini topladılar.

      Dedelerimizä olan derin saygı bu gün dä folklorumuzu hem dilimizi yaşadêr.

      Hiç bişeyä bakmayarak gagauz dili genä okullarada üürediler, genä gagauzça şiir hem proza kiyatları tiparlanêr, gagauz dilinin gramatikası gelişer. Dilä yeni sözlär geler, çoyu eski türkçemizdän olan sözleri kenarlaştırarak geler. Laf arhaikleşsä dä, unudulsa da folklorda olan sözlär korunêr. En çok da türkülerdä, dastan hem baladalarda kendini koruyan folklor dili, kimi kerä masallarda öz leksikasını kaybeder.

      Kimi kerä folklor örneklerini okuyarkan okuyucu maanası bilinmeyän sözlerä rasgeler. Tipar işindä dä birkaç annaşılmayan söz başka türlü, yannış yazılarsa, artık o eski lafımızı kaybetmäk hatasınnan karşı-karşıya kalêrız.

      Buna görä bu aaraştırma folklor dilindä olan arhaizmalara baalı. Aşaada yazdıımız sözlär gagauz dilindä kendi maanalarını kaybetmiş, yada başka maana almış, birkaçı sa dar insan çevresindä annaşılêr:

      aş “imäk”, dümen “rul”, kadına “karı”, er “beygirin üstünä koyulan oturacak, rus. sedlo”, käfa “elçi”, “rus. posol”, at “beygir”, civan “genç”, cävil “okumamış insan” (ynş. türkçä, azerb. cahil), uva “karşı yer, kır, çöl”, bal-şerbet “şekerli su”, kumaş “parça”, el “yabancı taraf, aalem”, itraf “dolay”, mehlem “ilaç, yaa”, (ynş. türkçä melhem), Nene\\nine “mali”, (ynş. azerb. nənə), zurna “çalgı instrumenti” (ynş. türkçä, azerb. zurna “keskin sesli düdük”) mükäfat “baaşış”, yaalık “basma”, amaanet “rus. zalog, zaklad”, keten “rus. lön”, cavair “paalı donak taşı”, (ynş. türkçä, azerb. cevahir), kement “açılmaz düünük”, arış “kesilmiş aaç”, (Konmuş arış üstünä), hata “rus. opasnost”, raabet “istek, arzu”, käfir “dinsiz”, muflet “veleniye, volya”, h. t. b.

      lafbirleşmeleri: Allarozolsun\\ Hallaraz olsun (Allah razı olsun deyimi).

      kebeteersin ((A)kibetin hayır olsun), neredä akibet arap. “yaşamanın sonu, öbür dünnää”[1].

      üstün çıktılar “ensedilär”

      hor görmää \\ for görmää “çok görmää” (ynş. gag. horoz\\ foroz, tür. sarhoş- gag. sarfoş)

      aşmaa “yol gitmää, bayırları aşmaa”,

      tembihlemää “takazalamaa”

      divan durmaa “izmet etmää”

      atı eerlemää “rus. osedlat konya”

      bezmää “bıkmaa”

      yad etmää “kenarlaştırmaa, yabancı görmää” (rus. otvergat)

      Kimär kerä folklor materialları gagauz orfografiya sözlüü için dä faydalı olêr. Örnek, burada sözü, ama lafetmäk dilindä kullanılêr bırda, burayı sözünün yerinä (bray\\brıy) kullanılêr.

      Gagauz dilindä artık unudulmuş kuş adlarına rasgeleriz: kumru (ynş. tür. kumru, azerb. qumru “bir türlü guguş”); serçä (ynş. azerb. sərçə “vorobey”), karaca, kartal. GRMStä karaca salt “олень” maanasında verilmiş, ama başka türk dillerindä karaca kuş maanasında da biliner. Gagauz dilindä kuş adları teması taa üürenilmedi. Burada da yardımımıza folklor geläbilir.

      Gagauz dilindä millet adları taa bir formada kullanılmêêr. Ama folklor materiallarında bulêrız gürcü “gruzin”, türkmen, macar “venger”, arnaut ‘albaneţ’, bulgar, sırp, özbek, tatar, urum hem t. b. Bu millet adlarını biz gagauz antroponimiyasında da göreriz.

      Gagauz dilindä fitonimnär dä aaraştırılmadı. Folklorda rasgeleriz kalanfir (karanfil ?), feslen, kamçiţa, çiidäm, güvem, gülfatma, menekşä, flambur\\lambur “lipa” (ynş. tür. ıhlamur) çiçek adlarına (F\\H ses dönmesi).

      Bildiimiz gibi, Gagauzlar hristiyan olduklarına görä kişi adları urum, latin, slavän, h.b. kökennidir.

      Folklorda türk kökenni kişi adlarına da raslêêrız: Çiçek, Menevşä, Demir, Dilber. Bu olay gagauzların kişi adlarının öncelär türk kökenni olmasını açıklêêr [2].

      Dediimiz gibi, kimi lafların maanaları artık unudulmuş, okuyannarın çoyu onnarı annamêêr.

      Yukarıda verdiimiz birkaç lafı taa derindän açıklamaa çalıştık.

      El sözü.

      -Anacıım ana sevgili,

      Acıdan tatlı olur mu?

      Acıdan tatlı olmaz

      Eldän dä kardaş olmaz… [3].

      …Pindim katır belinä, Lazari, Lazari.

      İndim urum elinä, Lazari, Lazari.

      Urum

Скачать книгу