LITMIR.BIZ

      ёҳуд султон Қутуз қиссаси

      Пок Ихлос ичида Улуғ Мавлога юкуниб бошлайман.

      Ушбуни раҳматли Отам Қаршибой Улуғбой ўғлининг ёрқин хотирасига бағишлайман.

      МУҚАДДИМА

      Неча асрлик аёвсиз истибдодга дебоча бўлган мўғуллар босқинига қарши кураш аслида Жалолиддин Мангуберди жасорати билан якун топган эмасди. Ишончли манбаларнинг шоҳидлик беришича, Жалолиддиннинг мўғуллар томонидан асир олиниб, сўнгра беном-бенишон кетган жияни, синглиси Хонсултоннинг фарзанди аржуманди – Маҳмуд Сайфиддин Қутузнинг дараги орадан йиллар ўтиб, мамлуклар султонлиги – Қоҳирадан чиқди. Ҳали норасида пайтида қул қилиб сотилган Маҳмуд асли туркий ғуломлардан бўлган, Мисрнинг илк мамлук султони амир Муизиддин Ойбек раҳнамолигида мансаб пиллапояларидан кўтарилиб, Миср нойиби даражасига етишган эди. Ойбек ўлимидан сўнг (1257) қўшинлар отабеги даражасида султонликдаги барча тизгинларни ўз қўлида жамлагач, Маҳмуд Сайфиддин Қутуз 1259 йилда Миср тахтини тўла-тўкис эгаллади.

      Бу вақтда мўғуллар Шомни (Сурия) эгаллаб, Мисрга таҳдид қилмоқда эди. Айни таҳликали замонда ўзаро рақобатда бўлган кучларни бирлаштира олган Қутуз қўшинлари 1260 йил кузида Айн Жолут ёнида мўғуллар билан тўқнаш келди. Аёвсиз савашдан музаффарият яловини баланд тутиб чиққан султон Малик Музаффар («Зафарбардор шоҳ») дея алқанди. Бу ғалаба маъжусий мўғуллар истилосига тўғаноқ бўлган, уларнинг Ислом юртларига бундан буёнги юришларига амалда барҳам берган улуғ ҳодиса эди. Миср мамлуклар султонлиги тахтида лоақал тўлиқ бир йил ҳам ўтирмасдан, бутун араб юртларини қаҳрли мўғул тўдаларининг аёвсиз истибдодидан сақлаб қола билган Малик Музаффар Қуттузнинг бу ўлкаларда шу кунларга қадар афсонавий бир халоскор ўлароқ мадҳ этилиши шу боис бежиз эмасдир.

      Эҳтимол, Қутуз ўз киндик қони тўкилган юртдан олисларда бўлса-да, хусусан, тоғаси Жалолиддин Мангуберди қалбига туккан Мовароуннаҳр учун интиқом қарорини шу тариқа амалга ошира олгандир… Эҳтимол, у Хоразмшоҳлар қонини қийратиш интиқомсиз қолмаслигини шу тариқа исботлай олгандир. Аммо, ҳар не бўлганда ҳам, Хоразмшоҳлар фожиаси ҳали ниҳоясига етган эмасди. Айн Жолут ёнидаги зафар шарафига шикор ва зиёфат уюштирилар экан, Малик Музаффар Қутуз айни зиёфат чоғи қаттол фитна қурбони бўлди – у ўз лашкарбошилари томонидан ўлдирилди. Фитна бошида турган бош хиёнаткор эса қипчоқ асилли Бийбарс эди. Даври даврон дорулсалтананинг – Помиру Тиёншонгача, Форс кўрфазидан Фурот ва Дажла дарёлари қадар ўз таъсирини ёйган Хоразмшоҳлар салтанатининг бошини еган фитнакор қипчоқларнинг яна бир насли бу сулоланинг, эҳтимолки, энг сўнгги вакилини шу тариқа маҳв этган эди.

      Малик Музаффар Қутуз қисматининг баёни энди мана бу ҳикоямиздадир.

      * * *

      Ҳисларимда мени дарбадар этгувчи талваса бор эди; бу – руҳий бир инқилоб эди.

      Нега мен дафъатан ўзим учун мубҳам бўлган бир ҳадик ичра қолдим?

      Ҳилқатимдаги вазминлик қайга ғойиб кетди?! Ироданинг мудом вазминликка етакловчи қудрати қани? Нечун ғойиб бу дам у? Нега томирларим ичида қон эмас, бамисли оташ-олов муттасил кезинмоқда, вужудим аро аллақандай гулхан тобора ўрламоқда?! Муддаоим не ўзи?!

      Ичимда юк бор эди – абгор ҳолга келтиргувчи оғир юк. Мен ўшал юкни зиммамда муттасил ортиб юрардим. Бир ўй мени забтига олди: ахир Жалолиддин Хоразмшоҳ ҳаёти зикрида битилмиш иккинчи роман муқаддимасида ҳам шундай ҳолга тушмаганмидим?!

      Саналар муқаддам Жалолиддин Мангуберди ҳаётини яшаб ўтганим каби энди Сайфиддин Қутузнинг-да улкан дардини ичимда ташиб юрардим. Ичим ичимга сиғмасди. Чиндан юким оғир эди. Ҳадик ичида эдим. Мен бир заифа эдим, тимсол эса мамлук эди – жавонмарди баҳодир эди, Хоразмшоҳ аслли Жалолиддин Мангубердининг жияни – Мисрий мамлуклар ҳожаси Сайфиддин Қутуз эди. Ёзмоқ қайғуси тушиб бошимга, ичим ичимга сиғмасди. Бунинг уддасидан чиқа олармиканман, деган ҳадик мени гирён азобларга улоқтирарди. Юрагим деворини безовта тепиши, ҳисларимдаги бежо талвасанинг боиси шундан эмасмиди?!

      Ижодий жазба ичида эдим. Қўлёзма эса қўлимда эди. Қулфнинг калити ўзимда эмасмиди?!

      Шунда мен Макон ва Вақтнинг титилаёзган кўҳна қўлёзмалари ичида баайни қотиб қолган жисмимни юлқиб тортқиладим.

      Ўрнимдан даст турдим… Мен Вақтнинг мудҳиш соҳилига бориб қолганимни англадим… Қон эмас, денгизлару уммонлар шовқини оқарди томирларимда. Қорачиғимдан томчи-томчи ёш ўрнида, жигаримнинг қаҳваси сизиб чиқарди.

      Шамолларга суриниб, ўз соямга уриниб борардим.

      Атрофимда фақат шамол бор эди. У иситмаси ошган вужудимни совутар, ғулу кўнглимни овутар эди. Ўнгим ва сўлимда икки ўпқон – икки баҳайбат кўл бор эди. Унинг иккиси ҳам мени ямлаб ютмоққа шай турган мустабид зулмкор эди. Юришда давом этарканман, тилим учида нечанчи бор айланган, нечанчи бор такрор этганим бир мантиқ бор эди:

      – Мен ҳам шамол бўлганимда, ўз осмонимда озод эсардим.

      Аслида бу мантиқ менинг забун ҳолимга жўнатилган раддия эди. Раддияки, ёзилажак асар мантиғи бунда мужассам бўлғай… Ва яна бу раддияда “Ўздан бадар кетиб, ҳурликка интилиш, яшаш муҳим эмас, фақат ёзиш,

Скачать книгу