LITMIR.BIZ

      Birinchi bob

      Shoirning asli ismi – Qutlug‘qadam. Ammo hech kim buni bilmaydi. G‘aznada u Malik ash-sharob, avomchasiga esa Maliqul sharob, ya’niki, g‘arib mayxurlar sultoni degan nom bilan ma’lum va mashhur.

      G‘arib kulbasi esa, garchi sulton Mahmud G‘aznaviy qasrlar bilan tenglasha olmasa ham, dovrug‘i butun dorus-saltanaga1 ketgan. Shoirning kulbayi vayronasi shaharning eng chekkasida, Bog‘i Firuz va Bog‘i Mahmud kabi ko‘rak bog‘lar, Osmon malikasi kabi marmar qasrlar, Ko‘shki davlat va Ko‘shki ma’mur kabi tillakori saroylar, lojuvard gumbazli muhtasham machit va minoralar, sershovqin bozorlar, karvonsaroylar, bir-biriga tutashib ketgan obod rastalar kumush favvoralar o‘rnatilgan gulzor va maydonlardan yiroqda, gadolar va yo‘qsizlar makoni bo‘lmish Afshon shol2 dahasining xilvat bir burchagida joylashgan. Lekin bu qashshoq kulbaning o‘ziga xos ohanrabosi bor – u mulla mirquruq shoirlar, «chiqitga chiqqan» xonanda va sozandalar, saroylardan quvilgan munajjimlar, amirlar qahriga yo‘liqqan sarbozlar, qochqin g‘ulomlarning suyukli makoniga aylangan.

      Kechalari bu makonga oqib keladigan faqir-u haqirlar garchi cho‘ntagida sariq chaqasi bo‘lmasa ham o‘z dovrug‘i, o‘z g‘ururiga ega. Mashshoqlar davrasidagi setorchi, shunchaki setorchi emas, balki Bobo Setoriy deb chaqiriladi, g‘ijjakchisi oddiy g‘ijjakchi emas. Piri G‘ijjakiy, hofizi shunchaki hofiz emas, Bobo Hofiz, Bulbuliy, shoir bo‘lsa nazm ahlining sultoni yoxud malikul kalom, deb ataladi. Hatto nay bobida ustasi farang, gurganjlik3 bukri attor ham oddiy bukri emas, balki «Piri Bukriy» nomi bilan dong chiqargan.

      Bu g‘arib kulba Malikul sharobga otasidan, fotihi muzaffar amir Sabuqteginning sodiq nadimi Qorag‘u-lomdan qolgan.

      Malikul sharobning o‘zi ham yoshligidan sultonning suyukli nadimi bo‘lgan, ammo o‘n to‘rt yashar bir malak vajidan o‘smirlik chog‘laridayoq oralari buzilgan. Agar o‘sha ofatijon sanam bo‘lmaganida, hozir, ehtimol, sultonning suyangan tog‘i yoxud eng yaqin lashkarboshisi bo‘larmidi? Xo‘sh, shunda nima yutardi? Boshi osmonga yetarmidi? Yo bu noraso dunyoning ustuni bo‘larmidi? Undan ko‘ra hozirgiday mayini ichib, ko‘nglini xushlab yurgani ming chandon yaxshi emasmi?

      Malikul sharob sharbat va may qilish hunarini hirotlik keksa bir bog‘bondan o‘rgangan. Yillar o‘tib, bu ishda shunday ustasi farang bo‘ldiki, uning sharbatini ichgani nafaqat yupun shoirlar va yo‘qsillar kelishadi, ba’zan manman degan bek va bekzodalar, hatto Abu Rayhon Beruniy kabi allomalar, gohi-gohi esa ultonning suyukli madhiyabozi, shoir Unsuriy ham qadam ranjida qiladi, hatto amiralmo‘mininning erkatoy vaziri, mayparastlik va fohishabozlikda yagona bo‘lmish Abul Hasanakning o‘zi ham uning mayiga pinhona odam yuboradi…

      Rost, ba’zan bozor mutasaddilari uni shakkoklikda ayblab, G‘aznadan quvmoqchi ham bo‘lishadi, biroq Qutlug‘qadamning baxtiga bundan qirq besh yil muqaddam, o‘sha, o‘n to‘rt yashar sohibjamol sabab, yosh Mahmud sodiq g‘ulomini saroydan haydaganida, unga «boshqa jazo berilmasin» deb amr-u farmon qilgan. Shu farmon sabab, sobiq qulbachcha Malikul sharob har safar jon saqlab qoladi.

      Malikul sharobning kulbasidagi suhbatlar, odatda, shomi g‘aribonda boshlanadi.

      Bugun mayxo‘rlar barvaqt oqib kela boshlashdi. Poygak joylarni, odatga ko‘ra, nashavand gadolar juldurvoqi mayib-majruhlar, serjahl darveshlar egallashdi. Ulardan yuqoriroqda nazm shaydolari bo‘lmish bir guruh tolibi ilmlar joylashishdi. To‘rga esa qaysi bir shahardan kelgan ikki sayyoh taklif qilindi. Sayyohlarning biri yoshi elliklarga borib qolgan, moshguruch soqol-mo‘ylovi o‘ziga xo‘p yarashgan, egnidagi ko‘k movut to‘ni ustidan oq rido kiyib, boshidagi mo‘risimon ko‘k qalpoqchasi ustidan oppoq simobiy salla o‘rab olgan allomanamo bir kimsa, ikkinchisi esa, darvesh qiyofasidagi xushsurat yigitcha edi.

      Ko‘p o‘tmay mayxonaning sodiq mayxo‘rlari – g‘ijjak va setorlarini qo‘ltiqlab olgan Bobo Setoriy bilan Piri G‘ijjakiy paydo bo‘lishdi. Ulardan keyin qarib qolgan bo‘lsa ham soqol-mo‘ylovlarini bo‘yab yuradigan Bobo Hofiz Bulbuliy bilan Piri Bukriy degan, o‘zi pakanagina bo‘lsa ham boshi xumday, nimasi bilandir katta qora o‘rgimchakka o‘xshab ketadigan keksa naychi kirib kelishdi.

      Ovloq Xorazmdan, Abu Rayhon Beruniy yurtidan kelgan Piri Bukriy G‘aznada attorlik qiladi. Afshon shol bozoridag‘i attorlik rastasida uning o‘z do‘koni bor. Bu majruh naychi to‘g‘risida shaharda har xil mishmishlar yuradi Go‘yo u o‘g‘irlik mollar, oltin va javohirlarni sotib olar emish, o‘ziyam behisob boyliklar sohibi emish, degan gaplar bor. Bu mishmishlarning qaysisi chin, qaysisi yolg‘on – yolg‘iz olloga ayon. Har qalay, Malikul sharob bu mishmishlarning hech biriga ishonmaydi, bil’aks, uni «xo‘do urgan, payg‘ambar esa aso bilan turtgan» bir bandayi nogiron, deb biladi va unga rahm qiladi. Piri Bukriy ham uning bu mehr-u saxovatini yaxshi qadrlaydi. Har qalay, taqdir taqozosi bilan Gurganjdan kelibdiki Malikul sharob bilan birodarlik qiladi, salkam o‘n besh yildan beri har oqshom uning mayxonasiga kelib nay chaladi, shunday chaladiki, ba’zan o‘zi ham yig‘lab, boshqalarni ham yig‘latadi. Shunday paytlarda keksa attorning qalbi allaqanday tizginsiz dardlarga to‘la ekani ayon bo‘ladi-yu, odamlar u to‘g‘ridagi mudhish mishmishlarni unutishadi…

      Bundan yaqin bir oy avval Piri Bukriy Malikul sharobga nozik bir iltimos bilan murojaat qilgan. Malikul sharob esa, iltimosning nozikligi sabab, unga rad javobini berishdan boshqa chora topmagan edi. Shundan beri Piri Bukriy mayxonadan oyog‘ini tortib qolgan, Malikul sharob bo‘lsa eski qadrdonini ranjitib qo‘yganidan pinhona ezilib yurardi. Bugun uning Hofiz Bulbuliy bilan birga kirib kelganini ko‘rib, shunday quvonib ketdiki, yerto‘ladan o‘n yillik sharbat solingan katta bir xumni ko‘tarib chiqishlarini shogirdlariga buyurdi. Bu gapni eshitgan faqirlar:

      – Omad yor bo‘lsin Malikul sharobga!

      – Biri o‘n bo‘lsin Malikul sharobning!– degan xitoblar bilan g‘ira-shira musofirxonani boshlariga ko‘tarishdi.

      Bir mahallar may ichishda hech kim Malikul sharobga bas kelolmas edi. Biroq so‘nggi yillarda, yoshi oltmishdan oshib, ko‘zidan nuri, belidan quvvati keta boshlagandan beri Malikul sharob kam ichar, u ko‘proq boshqalarni mehmon qilib, gulgun suhbatlar qurishdan zavq olardi. Yaxshi g‘azal o‘qigan, yaxshi kuy chalgan yoki qiziq hangoma so‘zlab bergan kimsa bir kosa tekin sharbat bilan taqdirlanar, bu esa mushoirani zavq-shavqqa to‘ldirib yuborardi. Lekin bugun nima ham bo‘ldi-yu, Malikul sharobning o‘zi ham bir ho‘plam, yarim ho‘plamdan olib o‘tirib, shirakayf bo‘lganini sezmay qoldi. Avvalambor, bir oydan beri arazlab yurgan eski qadrdoni Piri Bukriy o‘z oyog‘i bilan kirib keldi, keldi-yu, Piri G‘ijjakiyga jo‘r bo‘lib, nayda shunday bir kuy chaldiki, sharbatxonada yig‘lamagan bir kimsa qolmadi. Qolaversa, mehmon bo‘lib kelgan ikki sayyoh Xurosondan, nazm ahlining sultoni Abulqosim Firdavsiy yurtidan ekan, gap aylanib «Shohnoma«ga borib taqaldi. «Shohnoma«dan Mahmud G‘aznaviyga, undan shoirning sulton haqidagi mashhur hajviga o‘tdi-yu, suhbat go‘yo shabada tekkan gulxanday lovullab ketdi. Birov shoirga hamd-u sanolar o‘qib, «Shohnoma»ni ko‘klarga ko‘tarib maqtasa, birov aksincha: «Agar Abulqosim Firdavsiy dono bo‘lsa, nechun ijodining gultoji bo‘lmish «Shohnoma»ni o‘zi suymagan sultonga in’om etdi?» deb ta’na qildi. Yana birov esa, shakkok gaplardan cho‘chib, o‘zini chetga oldi, hatto sekin tisarilib, kulbani sharpasizgina tark etganlar ham bo‘ldi.

      Malikul sharob, boshida kulohsimon eski qalpoq, egnida eski bo‘lsa ham gard yuqmagan toza bo‘z yaktak, shoirona to‘zg‘igan soqol-mo‘ylovlarini tutamlab, mayxona ahlining betartib bahs-munozaralariga jimgina quloq solib o‘tirarkan, ko‘z oldiga lop etib ustod Abulqosim Firdavsiy keldi.

      Yodida bor: Abulqosim Firdavsiy, – ollo undan rozi bo‘lg‘ay! – g‘aznani tark etishdan avval uning kulbayi vayronasiga tashrif buyurgan edilar. Tashrif buyurishlaridan bir kun avval esa, shaharda ajib bir gap tarqalgan edi. Birov sulton Mahmud ul nazm sultoniga katta lutf-u ehson ko‘rsatib, «Shohnoma»ning har misrasiga bir tilladan haq to‘labdi, desa, boshqa birovlar, bil’aks, sulton buyuk shoirning qadriga yetmabdi, hatto egniga sarupo ham yopmabdi, degan gaplarni topib kelgan edi. Ustod esa, go‘yo sulton bergan yo‘lni cho‘ntagiga solib, to‘g‘ri hammomga borgan emishlar, hammomdan chiqqach, bor aqchasini gadolarga ulashib, o‘zlari sultonga hajv bitgan emishlar!

      Malikul sharob bu mishmishlarni haqiqat qilib ulgurmasdanoq

Скачать книгу