Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр - Адлер Тимергалин

Скачать книгу

ук чорга караган терминологик сүзлек алай консерватив түгел. 1939 елда дөнья күргән «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» «эшкәртү» сүзен тулысынча таный: «обработка – эшкәртү; обработка глубокая – тирән эшкәртү; җирне тирән итеп сөрү; обработка мелкая – сай эшкәртү; обработка поверхностная – өстән эшкәртү; обработка предпосевная – чәчү алдыннан эшкәртү». «Переработка» сүзе исә монда «яңадан эшкәртү» дип бирелә. Сүзлектә «переработка молока – сөтне эшкәртү (сөттән сыр, май, простокваша һ. б. эшләп чыгару)». Бусы да бер адым алга китеш.

      «Политик-экономик терминнар» сүзлеге (Татгосиздат, 1941) «обрабатывающая промышленность – эшкәртү промышленносте» терминын канунлаштыра.

      Моннан соң нәшер ителгән татарча-русча һәм русча-татарча сүзлекләр, шул исәптән терминологик сүзлекләр дә, «эшкәртү», «эшкәртелү» һ. б. кебек сүзләрне теркәргә онытмыйлар. «Эшкәртү» сүзе кергән кушма терминнарга, әйтик, «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» (Татарстан китап нәшрияты, 1971) аеруча бай.

      Мәгълүм булганча, бездә орфография сүзлекләре сирәк чыгарыла. Кириллицага күчкәч, мәсәлән, 1941 елда бик ашыгыч төстә (төзүчеләрдән берсенең сөйләвенә караганда, аны төзергә өч-дүрт көн биргәннәр) «Татар теленең орфографик сүзлеге» басыла, беркадәр үзгәрешләр кертелеп, шул ук исем белән ул 1948 елда кабат нәшер ителә. Бу сүзлекләр «эшкәртү» сүзен әдәби телгә кертергә җөрьәт итмәгәннәр. Хәлбуки ул елларда инде вакытлы матбугатта, китап-брошюраларда һәм радиода «эшкәртү» сүзе тәмам үзләшеп җиткән була. Бу сүзнең Муса Җәлил тарафыннан нәкъ менә «кулъязманы әдәби (!) яктан эшкәртү» мәгънәсендә кулланылган булуын искә төшерик. «Эшкәртү» сүзе татар теленең орфографик сүзлегенә беренче тапкыр 1983 елда гына теркәлә. Без анда «эшкәртелүчәнлек», «эшкәртелеш» сүзләрен дә таба алабыз.

      Тел һәм борынгы әдәбият белгече Ф.Фасеевның «Татар телендә терминология» дигән китабында (Татарстан китап нәшрияты, 1969) «эшкәртү» терминының «тартылма» сүз булып, «эшкә кертү – эшкәртү» әверелеше нәтиҗәсендә барлыкка килүе һәм бу алымның терминологиядә аңлы рәвештә файдаланылуы әйтеп кителә. Дөрес, өлкән яшьтәге белгечләрдән ишетүемчә, «эшкәртү» сүзен телгә кертеп җибәрү мәсьәләсе 30 нчы елларның икенче яртысында, редакцион киңәшмә утырышында, чыннан да, аңлы рәвештә, фикер алышу юлы белән хәл ителгән. Моны беренче булып кем тәкъдим иткәндер – бусы, гадәттәгечә, билгесез булып кала. Ләкин минем фикеремчә, бу термин беренче чиратта авыл хуҗалыгы буенча китап-брошюраларда һәм мәкаләләрдә кулланыла башлаган булыр. Чөнки беренче ихтыяҗ шул өлкәдә («туфрак-җир эшкәртү») булган. Ихтимал, шул ук вакытта бу сүз мәшһүр Казан күнчеләре турында язучылар күңеленә хуш килгәндер («тире-күн эшкәртү»). Һәрхәлдә, төгәл мәгънәле терминның таралып, табигыйләшеп китүенә аңа булган ихтыяҗ ярдәм иткән.

      Мондый ихтыяҗ башка төрки телләрдә дә булган, әлбәттә. Мин шушы чорга караган кыргызча-русча, русча-казахча, казахча-русча, русча-каракалпакча, русча-карачай-балкарча сүзлекләрне күздән үткәрдем,

Скачать книгу